eGNOSIS

Krzysztof Janczuk (ur. 1976) — polonista, chemik, antropolog kultury.
Zajmuje się tanatologią, antropologią kulturową i społeczną, etologią, historią kultury i cywilizacji Zachodniej, biblistyką, historią Kościoła i herezji, penologią, kościelnym i cywilnym prawem karnym; szczególnie natomiast interesuje się warunkami i sposobami realizacji praktyk wykluczenia oraz związkami ekspulsji (izolacji, eliminacji i eksterminacji) z władzą, religią i polityką w kulturze Zachodu.
Publikował w „Kulturze i Edukacji”, „Nowych Książ-kach”, „Odrze”, „Twórczości” oraz „Gnosis”.
Kocha góry i wycieczki rowerowe.

Opracował - jako redaktor naukowy cztery tomy dzienników Jerzego Prokopiuka Światłość i Radość.

Słownik symboli i figur zła w Biblii
Bazyliszek  (cz. III)

Stary Testament

W Biblii Hebrajskiej bazyliszek nie występuje, pojawia się natomiast w jej późniejszych przekładach. Pierwszy raz spotykamy go w greckiej Septuagincie (III-II w. p.n.e.) w Ps 90,13 i u Iz 59,5. Tym słowem oddano hebrajskie פֶתֶן (pethen, peṭen - jadowity wąż) oraz אֶפְעֶה (ep̄‘eh - żmija). Św. Hieronim (IV/V w.) w Wulgacie siedmiokrotnie posługuje się słowem bazyliszek. Raz w celu tym używa słowa basiliskus (Ps 90,13), sześciokrotnie zaś – regulus (Prz 9,13; Iz 11,8; 14,9; 30,6; 59,5; Jr 8,17). Oddając hebrajskie: פֶתֶן (pethen, peṭen) – Ps 90 (91), 13; אֶפְעֶה (ep̄‘eh) – Iz 59,5; שָׂרָף (ŝārāp̄ - latający wąż) – Iz 30,6; צֶפַע (ṣep̄a - wąż) – Iz 14,29 oraz צפעוני (ṣip̄‘ōnî - węże) – Prz 23,32; Iz 11,8; Jer 8,17. Tłumacze Septuaginty i św. Hieronim stosują βασιλίσκος, basiliscus i regulus, by wyrazić rozmaite semickie nazwy, oznaczające gady żyjące w Palestynie, a którym nie potrafili przyporządkować właściwych zwierząt, bądź też oddają nimi słowa, które były dla nich niezrozumiałe, np. שָׂרָף (ŝārāp̄) najpewniej znaczące serafina – hebrajską istotę mityczną – mającą sześć skrzydeł: dwu zasłaniać miała swe oblicze, dwu nogi, a z pomocą dwu unosiła się (Iz 6,2.6), czy też latającego lub zionącego ognistym oddechem węża (Lb 21,6.8; Pwt 8,15).

Współcześnie trudno jednoznacznie określić, jakie zwierzęta faktycznie oznaczano hebrajskimi słowami, oddanymi jako bazyliszek. פֶתֶן (pethen, peṭen) z Ps 90(91),13 prawdopodobnie odnosi się do kobry (Naja haje) lub żmii rogatej (Cerastes vipera; Cerastes cerastes; Cerastes hasselquistii); אֶפְעֶה (ep̄‘eh) u Iz 59,5 – do żmii piaskowej (Echis carinatus) ew. żmii bliskowschodniej (Daboia xanthina) bądź węża kociego (Ailurophis vivax, Tatbophis fallax), czy efy egipskiej (Echis coloratus); צֶפַע (ṣep̄a‘) u Iz 14,29 – do żmii rogatej (Cerastes vipera; Cerastes cerastes) lub żmii bliskowschodniej (Vipera xanthina). צֶפַע (ṣep̄a‘) u Iz 14,29 oraz צפעוני (ṣip̄‘ōnî) z Prz 23,32; Iz 11,8; Jer 8,17 znaczą żmiję bliskowschodnią (Daboia xanthina) lub węża kociego (Tarbophis fallax). Wszystkie te węże są bardzo jadowite.

Z racji swojego śmiercionośnego spojrzenia, oddechu, woni i jadu, w starożytnych oraz średniowiecznych przekładach Starego Testamentu, stał się b. symbolem największego niebezpieczeństwa, śmierci, zła i kary bożej.

W Wulgacie, w Księdze Przysłów 23,32, wino spożywane w nadmiarze zostaje przyrównane do jadu bazyliszka, powodującego odrętwienie zmysłów i śmierć ciała. W Psalmie 91,13 – podobnie jak lew i żmija – oznacza b. śmiertelne niebezpieczeństwo, przed którym JHWH chroni ufających i oddanych mu ludzi. Po żmijej, i po bazyliszku chodzić będziesz: i podepczesz lwa i smoka (Wuj). U Izajasza bazyliszek występuje w kilku znaczeniach. - W proroctwie tyczącym upadku Asyrii i nastaniu po nim mesjańskiego królestwa sprawiedliwości i pokoju, bazyliszek, jako zwierzę uprzednio niebezpieczne i jadowite, ma stać się niegroźny, albowiem wraz przyjściem Mesjasza, zapanuje harmonia między wszystkimi stworzeniami, zniknie zagrożenie ze strony wrogich człowiekowi dzikich zwierząt. Najgroźniejsze z nich nie będą zagrażały nawet dzieciom. I będzie grało dzieciątko od piersi nad dziurą żmijową: a odchowane dziecię do jamy bazyliszkowej wpuści rękę swoję (Iz 11,8; Wuj; BBrzeska). W proroctwie Izajasza przeciwko Filistynom, radującym się ze śmierci judzkiego króla Achaza (734-728), który sprzymierzył się z Asyrią władaną przez Tiglata-Pilesera III (745-727), zdobywcą filistyńskiej Gazy, bazyliszek symbolizuje większe niebezpieczeństwo i potężniejszego przeciwnika, niż ten, z którym wcześniej się zmagali. Po Tiglacie-Pileserze III, panowali Salmanasar V (726-722) i Sargon III (721-705), którzy ingerowali w życie wewnętrzne Filistei i tłumili wszczynane tam bunty przeciw asyryjskiej dominacji. Bazyliszek symbolicznie może oznaczać któregoś z tych władców. Nie wesel się ty wszystka ziemio Filistyńska, że złamana jest rózga tego, który cię bił: bo z korzenia wężowego wynidzie bazyliszek, a nasienie jego pożerające ptaka (Iz 14,29; Wuj). W mowie przeciwko sojuszowi Judy z Egiptem i przeciwko Asyrii, bazyliszek obok lwów i żmij, symbolizuje zagrożenie czyhające na ludzi na pustkowiach, w miejscach obcych i nieznanych. Brzemię bydła południowego w ziemi utrapienia i ucisku, lwica i lew z nich, żmija i bazyliszek latający, którzy noszą na grzbietach dobytków bogactwa swe, i na garbie wielbłądów skarby swe do ludu, który im nie będzie mógł być pomocen (Iz 30,6; Wuj; BBrzeska). U Izajasza bazyliszek symbolizuje także zło, stanowiące skutek działania sprzeczne z wolą JHWH: Jajca żmijowe przełupili, a płócien pajęczych natkali: kto będzie jadł jajca ich, umrze: a co się wylęgło, wykluje się w Baziliszka (Iz 59,5; Wuj; BBrzeska). Izajasz komentując niezgodne z bożym prawem postępowanie (bałwochwalstwo, zewnętrzną pobożność) Judejczyków (Iz 59-3-4), mówi, że złe czyny mogą mieć wyłącznie złe konsekwencje: zło, niegodziwość i zbrodnię (Iz 59,6-7). Jeremiasz natomiast z bazyliszka – zwierza, na którego nie działa żadne zaklęcie i nie ma przed nim obrony – czyni symbol kary bożej. Zostanie ona wymierzona Judzie za bezprawie, bezbożność i bałwochwalstwo: Bo oto ja puszczę na was węże bazyliszki, na które nie masz zaklinania, i pokąsają was, mówi Pan (Jr 8,17; Wuj; BBrzeska). Bazyliszek znaczy tu także wroga, który najedzie Judę i uprowadzi w niewolę jej mieszkańców.

W Testamencie Abrahama, apokryfie Starego Testamentu powstałym ok. 100 r. n.e. bazyliszek symbolizuje śmierć; jest jednym z jej oblicz (TestAbr 17,14), czyli sposobów, w jaki ludzie tracą życie. Śmierć mówi Abrahamowi, że za sprawą jadu b. ludzie wyziewają swoje dusze i umierają, tak samo jak od ukąszeń węży, żmij, smoków, czy rogatych węży (TestAbr 19,14-15).

Nowy Testament

W Nowym Testamencie bazyliszek nie występuje. Nie pojawia się także w jego tłumaczeniach.

.