eGNOSIS

Krzysztof Janczuk (ur. 1976) — polonista, chemik, antropolog kultury.
Zajmuje się tanatologią, antropologią kulturową i społeczną, etologią, historią kultury i cywilizacji Zachodniej, biblistyką, historią Kościoła i herezji, penologią, kościelnym i cywilnym prawem karnym; szczególnie natomiast interesuje się warunkami i sposobami realizacji praktyk wykluczenia oraz związkami ekspulsji (izolacji, eliminacji i eksterminacji) z władzą, religią i polityką w kulturze Zachodu.
Publikował w „Kulturze i Edukacji”, „Nowych Książ-kach”, „Odrze”, „Twórczości” oraz „Gnosis”.
Kocha góry i wycieczki rowerowe.

Opracował - jako redaktor naukowy cztery tomy dzienników Jerzego Prokopiuka Światłość i Radość.

Słownik symboli i figur zła w Biblii
Bazyliszek  (cz. IV)

Chrześcijaństwo

Nowy Testament co prawda nie wspomina o bazyliszku, niemniej jednak autorzy chrześcijańscy często się o nim wypowiadali. Czynili to przeważnie, komentując wersety Psalmu 90,11-13 (Vlg), Iz 59,5 (Vlg) i Jr 8,17 (Vlg) oraz Łk 10,19[1], w którym ani tekst grecki, ani Wulgata bazyliszka nie wymieniają.

Pisarze wczesnochrześcijańscy i średniowieczni przypisują bazyliszkowi wyłącznie negatywne i demoniczne znaczenie. Od początku łączy się go przede wszystkim z szatanem, z jego wyobrażeniem jako węża, pod którego postacią miał nakłonić w raju Adama i Ewę do grzechu, do nieposłuszeństwa i złamania Bożego przykazania. W Fizjologu (II-VI w.) bazyliszek symbolizuje diabła (IV,5). Pogląd ten podzielają także Ojcowie Kościoła. Święty Augustyn podaje, że jest on królem węży, podobnie jak szatan jest królem demonów (Objaśnienie Psalmów 90(2),9). Kasjodor (ok. 490-585) uważa go, wraz z lwem, wężem i smokiem, także za symbol diabła, który jak i on, jawnie rozsiewa truciznę (Expositio psalmorum, Psalmus 90). Jan Kasjan (ok 360-435) uważa, powołując się na Jr 8,17 (Vlg), że jad bazyliszka jest jak ugryzienie zawiści, przez którą szatan, twórca i książę wszelkich trucizn, gubi i zabija ludzi, ale też sam od niej ginie (Rozmowy z ojcami, XVIII, 16). Podobnie Hraban Maur (780-856) w De universo (De rerum naturis VIII, 3; PL 111, 231-232) twierdził, że bazyliszek oznacza diabła (diabolus), który trucizną swojej niegodziwości jawnie zabija nieuważnych. Słowo bazyliszek uważał natomiast za imię diabła, ten bowiem, podobnie jawnie rozsiewa swą truciznę i rani ludzkie serca tchnieniem złych myśli. Również w bazyliszku, symbol szatana widział zmarły w 1123 r. Bruno z Asti (Expositio in Psalmos). Bernard z Clairvaux (1090-1153) uważał bazyliszka za istotę złą i zawistną, utożsamiając go z diabłem, parafrazując Mdr 2,24[2]: Gdyby nie było bazyliszka, nigdy przez jego zawiść, śmierć nie pojawiłaby się na świecie. Za najgroźniejszą część jego ciała uznawał oczy, w nich bowiem nosił on swoją truciznę – zawiść (invidia). Trucizna ta jest złem, które rodzi się także w ludzkich oczach pod wpływem nienawiści (In Pssalmum Qui habitat, PL 183. 238)

Bazyliszek symbolizuje także Antychrysta. Pogląd ten wyraża św. Hieronim (331 lub 347-419/420) w komentarzu do Księgi Izajasza (Commentariorum in Esaiam libri). Grzegorz Wielki (ok. 540-604), interpretując Hioba 20,16, przytacza i objaśnia Iz 59,5. W bazyliszku, jako królu węży, widzi on Antychrysta, głowę nieprawych. Powiada, że każdy, kto słucha wężowego języka i ulega diabelskim podszeptom i pokusom, kto przyjmuje rady złego ducha, mieszkającego w sercu ludzkim, z czasem osiąga pełnię nieprawości, wskutek czego w jego duszy rodzi się bazyliszek i zabija jej życie. Taki człowiek staje się podległy Antychrystowi, staje się członkiem jego ciała i zarazem powiększa je (Moralia, komentarz do Księgi Hioba, ks. XV 19). Hildegarda z Bingen (1098-1179) podobnie łączy bazyliszka z diabłem i Antychrystem. Z diabłem poprzez wężowe jajo, z którego ma się wykluwać, wysiedziany przez diabelskie zwierzę – ropuchę. Jego zabójcze właściwości pochodzą od szatańskiej mocy starożtnego węża (dyabolica arte antiqui serpentis), który zwiódł Adama i Ewę. Jest to moc, która u końca świata spoczywać będzie w Antychryście, i sprawia ona, że tak, jak teraz bazyliszek wojuje ze wszystkim, co śmiertelne i to zabija, w przyszłości Antychryst walczyć będzie ze wszystkim, co niebiańskie (Subtilitates 8,12; PL 197, 1343).

W czasach wczesnego chrześcijaństwa, bazyliszek stał się symbolem herezji i heretyków, a herezja jadem, którym zatruwa i zabija chrześcijan. Epifaniusz z Salaminy (ok. 315-403) głosił, że nauki heretyckie, np. walentynian, mają postać różnych dzikich zwierząt, które kąsają lub trują swoimi jadami. W bazyliszku i jego jadzie widział jedno z uosobień herezji (Panarion, 31.1.1). Te zaś miały rodzić się z jaj fałszu, zepsucia, tj. nauk herezjarchów (np. Szymona Maga), tak, jak bazyliszki wykluwały się zepsutych jaj żmij (Panarion, 21.7.1; Iz 59,5; Vlg). Z kolei Augustyn (354-430) w tekście Przeciw listowi Parmeniana (II 3,7), odwołując się do Iz 59,5, łączy bazyliszka z herezją zwalczanego przez ówczesny Kościół donatyzmu. Bazyliszkiem wylęgłym z jaj żmijowych i królem smoków, który przywołuje do siebie żmije (donatystów) zakłócające pokój i jedność Kościoła katolickiego, nazywa Optata, donatystycznego biskupa Thamugadi w Numidi (w latach 388-398). Tertulian w traktacie O Chrzcie (ok. 202) miano bazyliszka – a także żmii, węża i bestii – odnosi do Kwintylli (Quintilla), należącej do sekty kainitów. Kwintylla w racjonalnych argumentach podważała sensowność idei chrztu, twierdząc, że do zbawienia wystarczy wiara, czemu autor w swoim dziele dawał odpór.

Dla Cezarego z Arles bazyliszek jest symbolem grzechu jako takiego. W Kazaniu 17 (17,4)[3], przytoczywszy za Wulgatą Ps 90,13 (Po żmijej, i po bazyliszku chodzić będziesz: i podepczesz lwa i smoka; Ps 90,13 Wuj), objaśnia go jako wezwanie do pokonania i odrzucenia grzechu uosobionego przez zwierzęta wspominane w Psalmie 90.

Bazyliszek symbolizuje jeden z siedmiu grzechów głównych – nieczystość, rozpustę. Etymachia, anonimowy, XIV-wieczny traktat o siedmiu grzechach śmiertelnych i siedmiu cnotach, przedstawia, jak pogrążeni w grzechu nieczystości (luxuria) – uosabianym przez bazyliszka – patrząc się na siebie, zabijają się nawzajem (il. 10.15). Łączy się go także z innymi grzechami. Gerhoh z Riechersbergu (1093-1169) wiązał go z diabelską pychą, którą uważał za grzech, który zabija duszę (Expositio in Psalmos). Dla Ambrożego z Mediolanu oznaczał zawiść i zazdrość (invidia).

Bazyliszek symbolizuje również śmierć. W takim znaczeniu pojawia się Speculum Ecclesiae Honoriusza z Autum (1080-1154) oraz w anonimowym, powstałym po 1140 r. Speculum Virginum.

Marcin Luter (1483-1546) w polemice z Kościołem katolickim odwoływał się do symboliki bazyliszka. W komentarzu do Izajasza 59,4-5, na równi z nim postawił papieża, mnichów i Żydów. O katolicyzmie zaś twierdził, że unicestwia zbawienie, podobnie jak bazyliszek zabija żywe stworzenia.

Autorzy chrześcijańscy, choć rzadko, widzieli w bazyliszku, idąc za Wulgatą (Prz 23,31-33), symbol wina. Przy czym w nim samym upatrywali zło. Cezary z Arles w Kazaniu 46 powiada, że wino jest jak bazyliszek, który wstrzykuje swą truciznę (46,5).

Współcześnie, z racji niewystępowania bazyliszka w oryginalnych tekstach Starego i Nowego Testamentu i swojej fantastycznej natury, bazyliszek nie pojawia się w kazaniach i nauczaniu Kościoła jako symbol zła. Nie przeszkadza to jednak, by – być może jako nieświadomy i coraz mniej czytelny archaizm – nie znalazł się w XX- i XXI-wiecznych przekładach Starego Testamentu jako symbol wina (Pwt 33,32; BP; Prz 23,32; BGN), symbol grzechu, zła, złych zamiarów (Iz 59,5; EIB; BW) czy też w znaczeniu trudnym do ustalenia (Iz 30,6 BGN).

Bibliografia

Augustyn A., Przeciw Listowi Parmeniana, Warszawa 2019.

Barbara S., Exégèse d'un zoonyme oublié. Le basilic κινάδης, „Revue de philologie de littérature et d'histoire anciennes” 2005/1 (79), s. 17-34.

Barney S. A., Lewis W. J., Beach J.A., Berghof O., The Etymologies of Isidore of Seville, Cambridge 2006.

Césaire d’Arles, Sermons au peuple 1-20, tome I, SC 175, red. Maria-José Delage, Paris 1971. Tertulian, O chrzecie, Tenże, Wybór pism, Warszawa 1970, s. 133-154.

Cezary z Arles, Kazania do ludu (1-80), przeł. S. Ryznar, J. Pochwat, Kraków 2011.

Cheyne T. K., Cockatrice [w:] Encyclopedia Biblica, vol. 1,  1899, Nowy Jork 1899, kol. 856.

Costello, Peter. The Magic Zoo. The Natural History of Fabulous Animals, St. Martin's Press, 1979.

Diels H., Fragmente der Vorsokratiker, Weidmannsche Verlagsbuchhandlung, Berlin-Neukölln 1960, s. 214-215.

Elian K., O właściwościach zwierząt, przeł. A. M. Komornicka, Warszawa, 2005.

Epifaniusz z Salaminy, Panarion. Herezje 1-33, przekł. M. Gilski, Kraków 2015.

Fizjolog, przeł. K. Jażdżewska, Warszawa 2003.

Fornstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990, s. 307.

Hildegard von Bingens, Physica, trans. P. Throop, Rochester 1998.

Hildegarda z Bingen, Physica. Uzdrawiające dzieło stworzenia. Naturalna siła oddziaływania rzeczy, przeł. E. Panek, Legnica 2014.

Hildegardis, Physica. Subtilitatum diversarum naturarum creaturarum libri novem [w:] Patrologia Latina, vol 197, 1882.

Hirsch E. G., Casanowicz I. M., Serprnt [w:] The Jewish Encyclopedia, t. 11, Nowy Jork 1905, s. 202-203.

Historia o żywocie i znamienitych sprawach Aleksandra Wielkiego, wydał J. Krzyżanowski, Kraków 1939.

Jastrow M., Benzinger I., Basilisk [w:] The Jewish Encyclopedia, t. 2, Nowy Jork 1902, s. 578.

Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie, Warszawa 2002.

Lukan M.A., Wojna domowa, przeł. M. Brożek, Kraków 1994.

M‘Lean N, Shipley A. E., Cheyne T. K., Serpent [w:] Encyclopedia Biblica, vol. 4,  1903, The Macmillan Co, Nowy Jork 1899, kol. 4391-4397.

Morta K., Czy bazyliszek rumpit saxa? [w:] Paradoksologia w starożytności i średniowieczu, red. M. Wolny, M. Chudzikowska-Wołoszyn, Olsztyn 2017, s. 87-105.

Morta K., Świat zwierząt egzotycznych u Solinusa, Wrocław 2004.

Pliniusz Secundus G., Historia naturalna, t. 2 Antropologia i zoologia, ks. VII-XI, przeł. I. Mikołajczyk, Toruń 2019.

Rabani Mauri, De universo libri virgini duo [w:] Patrologia Latina, vol. 111, 1864.

Sammer M., Basilisk [w:] Butzer G., Jacob J., Metzler Lexikon literarischer Symbole, Stuttgart 2012, s. 40-41.

Sammer, M., Basilisk – regulus. Eine bedeutungsgeschichtliche Skizze [w:] Müller U., Wunderlich W., Dämonen, Monster, Fabelwesen, St. Gallen 1999, s. 135-160.

Sammer, M., Zur Bedeutungsgeschichte des Basilisken im Abendland, Euphorion 92 (1998), s. 143-221

Sokołowski C., Bazyliszek, [w:] Podręczna encyklopedia kościelna, t. III-IV, red. S. Gall, Warszawa-Kraków 1904, s. 160.

Башић И., Узелац А., Базилиск (змија-петао) и његова симболика у општем и јужнословенском контексту, Гласник Етнографског института САНУ, 2018 LXVI (1); п. 155-176.