inicjacja — (łac. initiatio — od inire — wstępować, zaczynać) wtajemniczenie - u wielu ludów pierwotnych
wejście w nową fazę życia, połączone z praktykami rytualnymi, przede
wszystkim przejście do roli dojrzałego płciowo dorosłego; związana z
próbami i czynnościami symbolicznymi (np. › obrzezaniem).
Najczęściej mają one charakter przemiany, rozumianej zarazem realnie
i symbolicznie, który obejmuje fazy zaniechania dawnej roli,
odosobnienia (imitującego śmierć) i w końcu powrotu i ponownego
włączenia przemienionego człowieka do społeczności (częstokroć pod
zmienionym imieniem). W węższym znaczeniu inicjacja jest określeniem
rytuałów, które stanowią warunek przyjęcia do tajemnego związku lub
dopuszczenia do kultów misteryjnych. Często znaczącą rolę odgrywa
przeżycie symbolicznej śmierci (wręcz w umyślnie urządzonych
grobach/trumnach) oraz duchowe zmartwychwstanie na wyższym poziomie.
Częścią składową różnych obrzędów były niejednokrotnie praktyki,
pojmowane symbolicznie jako powrót do › łona matki i ponowne
narodziny. Istotną częścią procesu inicjacji było przetrwanie
rozmaitych (często przerażających, albo nawet groźnych dla życia, a
mających za cel wytrącenie z osiągniętej na niskim poziomie
integracji osoby) prób, które symbolicznie łączyły się z
rozwinięciem moralnych i duchowych sił (› labirynt).
jednorożec — (łac. unicornis, gr. monokeros)
znane u wielu ludów (Indie, Mezopotamia), na chrześc. Zachodzie
spopularyzowane przede wszystkim przez › Fizjologusa, najczęściej
jako białe baśniowe zwierzę w postaci konia, kozy, osła, nosorożca,
byka z jednym rogiem. (W istocie róg pochodził od narwala, walenia o
jednym zębie rozwiniętym w dwumetrowy, zdobny spiralnym ornamentem
cios — wyrzucany czasem przez fale na wybrzeża.) Róg ów można
wprawdzie interpretować jako symbol falliczny (por. › onager),
ponieważ jednak wyrasta on z czoła, „siedziby” umysłu, przeto
zarazem jest symbolem sublimacji sił seksualnych i dlatego (dzięki
zabiegowi logiki magicznej) mógł stać się także symbolem dziewiczej
czystości. Prosty i szpiczasty (niekiedy też spiralny) róg jest poza
tym symbolem promienia › Słońca. W zoroastryzmie jednorożec uchodził
za symbol czystej mocy, która pokona Arymana. W Chinach widziano w
nim symbol cnót władcy. Chrześcijaństwo zna jednorożca jako symbol
siły i czystości. Zgodnie z podaniem, może go schwytać i oswoić
tylko dziewica, na której łonie szuka schronienia, kiedy polują nań
myśliwi. Dlatego niejednokrotnie spotykamy w sztuce chrześc.
przedstawienia › Marii z jednorożcem na łonie, które stanowią aluzję
do niepokalanego poczęcia Syna Bożego przez Marię. Proszek z rogu
jednorożca miał rzekomo leczyć rany, również jego sercu przypisywano
zdolność leczenia; z tego względu jednorożca spotykamy także jako
godło aptek.
koło Fortuny — szczególna forma symbolu › koła, w której
podkreśla się aspekt przemijalności, ciągłej zmiany. Starożytność
znała przedstawienie nagiego młodzieńca na dwóch uskrzydlonych
kołach, który symbolizuje nie tylko przelotne szczęście, lecz także
korzystną chwilę, kairos. Również bogini szczęścia i losu Tyche
względnie › Fortuna stoi na kole. W sztuce śrdw. często spotykamy
koło szczęścia w węższym znaczeniu: toczone przez Fortunę, z
uczepionymi do niego ludźmi lub figurami alegorycznymi; symbolizuje
zmienne szczęście, ciągłą przemianę wszystkiego, co istnieje, a
niekiedy także Sąd Ostateczny. Wedle symboliki › tarota, oznacza
utratę (wskutek nierozważnych działań) kontroli nie tylko nad
otoczeniem, ale i własnym życiem, świadectwo włączenia się potężnych
sił wyższego porządku, które sprawią, że rzeczy przybiorą
nieoczekiwany obrót.
krew — (łac. sanguis, gr. haima, hebr. dahm)
od dawien dawna uchodzi za siedzibę duszy i życiowej siły;
symbolicznie jest bliska › ogniowi i › Słońcu. Grecy pozwalali krwi
spływać do grobów zmarłych, aby ich cieniom dać siłę życiową; Goethe
określa ją tajemniczo jako „sok zgoła szczególny”. U różnych ludów
wróżbici pili krew, aby wprowadzić się w stan ekstazy; w kulcie
Kybele i Mitry zanurzano ich rytualnie we krwi ofiarnych › byków (›
ofiara), którą uważano za oczyszczającą i przynoszącą siłę. W
ceremoniach inicjacji wielu grup etnicznych młodzieńcy piją krew
swych starszych współplemieńców, lub są nią skrapiani, by
symbolicznie zrównoważyć quantum krwi matczynej, z którym przychodzą
na świat; w wielu plemionach, w życiu dorosłym, mężczyźni dokonują
cyklicznie nacięć prącia, by upuścić pewną ilość krwi, co ma
stanowić równoważnik oczyszczającej kobietę menstruacji. Z drugiej
strony jednak rozpowszechnione jest również wyobrażenie, że krew
kala człowieka; toteż przede wszystkim u ludów pierwotnych kobiety
miesiączkujące lub te, które urodziły dziecko, poddawane są
określonym rytom odosobnienia i oczyszczenia. U niemal wszystkich
walecznych plemion, wojownicy w ceremonii braterstwa krwi,
dokonywali jej zmieszania poprzez przyłożenie do siebie naciętych
przedramion.
Lewiatan — (łac. Leviathan, z hebr. Lwithn)
pierwotnie potwór z fenickiej mitologii symbolizujący chaos, żyje
najczęściej w morzu; istnieje ciągłe niebezpieczeństwo, że wyłoni
się stamtąd znowu i zagrozi istniejącemu ładowi. W Starym
Testamencie przynależy do pierwszego chóru aniołów — serafinów; w
sztuce chrześc. gdzie bliski jest › smokowi o kilku głowach, ›
wężowi, › krokodylowi lub › wielorybowi, pojawia się jako pokonane
przez Boga wcielenie chaosu, diabła lub Antychrysta. Lewiatan
uchodzi też wg niektórych podań za siódmą nałożnicę Lucyfera. Znana
od X wieku legenda sylwestrowa, opowiada o zamknięciu Lewiatana w
lochach papieskiego pałacu przez Sylwestra I. Proroctwo Sybilli
przepowiadało na rok tysięczny uwolnienie monstrum i zagładę świata.
Przerażenie wzmagał fakt przyjęcia przez nowego papieża (który miał
się trudnić czarnoksięstwem) imienia Sylwestra II, co budziło
powszechne obawy, że potwór uwięziony przez jednego Sylwestra, przez
kolejnego zostanie wyzwolony. Radość ludu nie miała granic, kiedy
przepowiednia nie spełniła się — na pamiątkę hucznych obchodów tego
wydarzenia, została ustanowiona tradycja święta Sylwestra, którą
obchodzimy do dziś.
lipa — (Tilia) - drzewo długowieczne, u Słowian i
Germanów była czczona jako święte drzewo, siedziba bóstw. Do dziś
przetrwały ślady kultu drzew lipowych w nazwach miejscowości — Świętolipie, Święta Lipka, w których czczono starych bogów nawet do
XIV-XV wieku. Kołyski wykonywano tradycyjnie z drewna lipowego -
gdyż dzieci nie chowały się w żadnej tak dobrze, jak w lipowej.
Uważano, że chroni przed piorunami, a jej dotknięcie wyciąga
choroby, dlatego też święcono kropidłem o lipowym trzonku. Łyko z
lipy miało pomagać w obezwładnianiu złego ducha. Często lipa
ucieleśniała centrum społeczności lub budowli, jak np. lipa sądowa,
cmentarna, studzienna, wioskowa. Podobnie jak › dębowi przypisywano
atrybuty męskie, tak lipę kojarzono z kobiecością.
litera — (gr. gramma, łac. littera) w większości kultur
obdarzone szczególnymi znaczeniami symbolicznymi; i tak islam
wyróżnia np. litery ogniste, powietrzne, wodne i ziemskie - które
poza tym jako materializacje Słowa Bożego są nosicielami
szczególnych znaczeń, m.in. w odniesieniu do przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości. Kabała zna cały system mistycznych
spekulacji, które łączą się przede wszystkim z formą poszczególnych
liter, jak i z określonymi wartościami liczb. Siedem gr. samogłosek
(dla e i o po dwie litery) uchodziło w starożytności za symbole
siedmiu sfer niebiańskich i siedmiu poruszających się w nich planet
lub też za symbole ducha; spółgłoski natomiast symbolizowały
materię. Alfabet jako połączenie samogłosek i spółgłosek, a zatem
ducha i materii, oraz jako całość wszystkich znaków języka,
odczuwano jako symbol pełni i doskonałości także całego kosmosu;
stosowano go więc także dla odstraszania złych duchów. W tym celu
używano liter we wczesnym chrześcijaństwie aż po średniowiecze - np.
rysowano je na grobach.
