BAZYLISZEK, drzeworyt, wielkość mat. 4x3,3 cm. J. K. Ilaur, Skład abo Skarbiec, Kraków 1693 (s.336): „Ta gadzina jadowita rodzi się w części świata Afryki, prowincyey Cyrenayka, gdzie jest morze piaszczyste”. (s.337): „W oczach y wzroku swoim ma tak potężny y przenikający jad, że nietylko człowieka, ale każde nim zaraz zabija stworzenie. Farby na sobie białawej, z jedną na głowie makułą, z ogonem wężowym. Drzewa, trawy, rozmaite chwasty y urodzaje przy nim schną. Aleksander Wielki słaniał się jako tarczą zwierciadłem, bo gdy się bazyliszek w zwierciadle obaczył, przedziwnym sposobem sam się zaraz zabił”. — Nazwa bazyliszek wywodzi się od basilischos tj. regulus — mały król, królik. Plinius, Hist. Nat., 8, 38 wywodzi ród bazyliszków z Libii. Potwór ten zwał się u Egipcjan Sit. Kadłubek, Kronika Polska (s.116): „Bazyliszek pogodnym zabija wzrokiem i niszczy”. E. du Merile, Poesies populaires latines du moyen age, Paris 1847, 14: „Basiliscus naseitur ovis de gallorum”. Prace filologiczne, Warszawa II, 317 (Karłowicz): zły duch, bazyliszek, latawiec rodzi się z, małego jajka zwanego zniosek lub znosek, zniesionego przez starego, czarnego, koguta. Chmielowski, Nowe Ateny, III (s.313): „Egipcjanie mieli go za Boga, statuę jego wyrobiwszy głowę mu dawali jastrzębia y oczy tak akkomodowali sztucznie, że się otwierać y zawierać mogły”. (s.595): „Forma iego jest na kształt koguta, podobny do indyka”. (s.596): „Roku 1587 w Warszawie u nas wylągł się w piwnicy u jednego miecznika, w której chłopcy, gdy ze swywoli jeden przed drugi kryli się, dwóch padło nagle, a trzecia słu­żebnica ich szukająca”. Kolberg, Krakowskie, I, 1871 (s.20): W Krakowie w kamienicy zwanej Krzysztofory (od alchemika Krzysztofa), wedle podania, kucharka, goniąc koguta, którego chciała zarżnąć, wbiegła do piwnicy, „naraz szukając odwrotu, widzi przed sobą nagle owego ko­guta, ale z rogami na głowie i poznała, że to był diabeł” (bazyliszek).

 

 

[Rycina i komentarz pochodzą z pracy Tadeusza Seweryna Ikonografia etnograficzna, drukowanej w organie Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego „Lud”, Kraków-Lublin, 1948.]