DIABEŁ SKRZYDLATY, na lewo drzeworyt, wys. nat. 4 cm (fragment), Biblia — tłum. J. Leopolity, 1561, k. 614, Evan. Mathei, kap. 5: „A oto niewiasta chananejska od granic onych wyszedłszy, wołała mówiąc k’niemu: smiłuj się nade mną Panie, Synu Dawidów, albowiem córka moja okrutnie od czartowstwa bywa dręczona. A on nie odpowiedział jej ani słowa”. — Na prawo wizerunek czarta (wielkość nat.) w postaci rogatej kaczki, znajdującej się w Bielskiego Kronice, Kraków 1564, k. 193, na egzemplarzu Bibl. Jag. cim. 8174. Jest to odręczny rysunek piórem na drzeworytowym portrecie, przedstawiającym Marcina Lutra. Taki czart wylatuje Lutrowi z ust. Tak w w. XVI w Polsce wyobrażano sobie diabła. Smoleński, Przewrót umysłowy w Polsce w w. XVIII, Kraków 1891 (s.15): W r. 1652 „za sprawą czarów ruskich” połowa ludności Korczyna opętana była przez diabła. Ojcowie Bernardyni „około tych ludzi pracowali, uwalniając ich od czarów i pokus”. Chmielowski, Nowe Ateny, III (s.213): „Jeszcze o czartach to sciendum, iż sobie ciała z powietrza zagęszczonego formując, waporowe exhalacye, aby na tych częściach mogli kolory łatwiej wyrazić i części te skleili w jedne corpus”. Wisła, 1887 (ss. 102, 103): W Tęczynku syn powiedział w złości przy obiedzie matce: „żebyście djabła zjadli”. „W tej chwili diabeł, który jest niezmiernie lekki, skoro to posłyszał, skoczył na łyżkę (zacierki) i ona go połknęła — a gdy go połknęła, to tak zaczęła dokazywać, że nie magli sobie dać z nią rady w chałupie”. Miało się to stać w r. 1877. Spiczyński, O ziołach, 1556 (s.161): „Z opętania leczą nasiona i korzeń piwonii”. Syreński, Zielnik, 1613 (s.331): „Szatana w opętanym ucisza noszona na szyi rosiczka, Ros solis (Drosera rotundifolia)”. Najskuteczniejsze jednak, wedle Chmielowskiego (Nowe Ateny, III, s.258) „są egzorcyzmy czyli daemonum flagra - czytanie ewangelii S. Łukasza, cap. 1 Missus est Angelus Gabriel ad Virginem desponsatam lub S. Jana cap. 1, In principio erat verbum”.

[Rycina i komentarz pochodzą z pracy Tadeusza Seweryna Ikonografia etnograficzna, drukowanej w organie Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego „Lud”, Kraków-Lublin, 1948.]