Plutarch (ok. 45 - ok. 120) platoński filozof i moralista, autor słynnych Moraliów — listów i diatryb, a także Żywotów równoległych, poświęconych sławnym Grekom i Rzymianom. W Cheronei, w Beocji założył własną szkołę filozoficzną na wzór Akademii Platońskiej. Tekst O Izydzie i Ozyrysie, wejdzie w skład książki Wtajemniczeni w misteria, którą przygotowuje wydawnictwo Brama jako X tom Dziejów Gnozy.

Plutarch

1. Trzeba, by ludzie rozumni, o Kleo, prosili bogów dla siebie o wszystko, co dobre; szczególnie zaś winniśmy — o ile to w ludzkiej mocy — zgłębiać wiedzę o bogach; módlmy się, by tego dostąpić za ich sprawą. Gdyż człowiek nie może osiągnąć nic lepszego i bardziej godnego czci, niż prawda. Inne rzeczy, których pragną i potrzebują, bóg daje ludziom, a rozumu i rozsądku jedynie udziela z siebie, obdarowując tym, co jest jego własnością. Bo nie złoto czy srebro czyni bóstwo szczęśliwym, ani gromy i pioruny silnym, lecz wiedza i mądrość. Najpiękniej wyraził to Homer, mówiąc o bogach:

Prawda, wspólny był ród i jeden ojciec obydwu,

Lecz pierworodny był Zeus i więcej posiadał mądrości.

Iliada XVIII 354

Tak Homer ukazał władzę Zeusa jako czcigodniejszą i starszą ze względu na wiedzę i mądrość. Ja sądzę, że w wiekuistym istnieniu, jakie bogu przypada w udziale, o szczęściu stanowi to, że żadne wydarzenia nie mogą umknąć boskiej wiedzy. Nie w życiu, lecz w czasie zawiera się nieśmiertelność istoty, która posiada wiedzę zarówno o tym, co istnieje, jak i świadomość przemijania.

2. Zatem boskość natury przejawia się zwłaszcza w dążeniu do prawdy o bogach. Dążenie owo, pociągając za sobą uczenie się i poszukiwanie świętych wartości, stanowi czyn bardziej godny niż wszelki obrządek i służby w świątyni, jakże miły tej bogini, której ty służysz, szczególnie mądrej i przyjaznej mądrości, jak na to wskazuje jej imię; jej więc bardziej niż komukolwiek przystoi wiedza i mądrość. Izyda to bowiem imię greckie, tak jak i Tyfon, wróg bogini. Szalony z nieświadomości i ułudy, Tyfon rozszarpuje i ukrywa święte słowo (Ozyrysa), które bogini na powrót zbiera, składa i ofiarowuje wtajemniczonym. Wtajemniczenie skutecznie łagodzi — poprzez wyrzeczenie się nadmiaru pokarmów i podniet zmysłowych — to, co rozwiązłe i nazbyt namiętne. Święty trud wytrwałości uczy tego, co stałe i nieprzemijające, skierowane ku poznaniu Tego, który jest Pierwszy, Pana i Umysłu. Bogini nakazuje poznawać go jako współistniejącego z nią. Nazwa świątyni Izydy oznacza poznanie i pojęcie tego boskiego bytu. Nazywa się ona bowiem Izejon; będziemy więc poznawać istotę bóstwa, poddając się świadomie i pobożnie świętym obrzędom bogini.

3. Wielu historyków twierdziło, że Izyda jest córką Hermesa, inni, że Prometeusza; po tym ostatnim miała odziedziczyć mądrość i roztropność, a po tamtym umiejętność czytania, pisania i muzyki. Przeto w mieście Hermesa wyznawcy nazywają Izydę pierwszą z Muz, a zarazem sprawiedliwością i mądrością, jak powiedziano, i objawiają sprawy boskie zgromadzonym „strażnikom świętych naczyń” i „opiekunom świętych szat”. Święte słowa o bogach noszą oni i ochraniają w duszy niby w kolebce, wolne od wszelkiego zabobonu i przewrotności, ukazując to, co tajemne i niejasne, jawne i oczywiste z wiedzy o bogach; a przejawia się to również poprzez święte szaty. Ubieranie się w nie czcicieli Izydy symbolizuje słowo, które stale z nimi przebywa i towarzyszy im w wędrówce na tamten świat. Bowiem podobnie jak broda i wytarty płaszcz nie czynią filozofa, o Kleo, tak wyznawcy Izydy lniane szaty i ogolona głowa. Lecz prawdziwy wyznawca Izydy poszukuje w tym, co objawiane i spełniane w obrzędach tych bóstw, jak nakazuje obyczaj — rozumnie i mądrze — prawdy zawartej w istocie tych obrzędów.

4. Wielu zresztą nie pojęło rzeczy tak oczywistej i powszechnie znanej: dlaczego kapłani egipscy golą głowy i noszą lniane szaty. Niektórzy sądzą, że przyczyna nie jest w ogóle znana. Inni powiadają, że niejako czcząc weł­nę jako cząstkę (zwierzęcego) ciała, trzymają się z dala od bydła, głowy golą z powodu cierpienia, a lniane szaty noszą ze względu na lśniącą barwę lnu, która przypomina jasnym błękitem otaczający świat. Zaś prawdziwa przyczyna tego jest jedna: „Nie godzi się bowiem, by nieczyste dotykało czystego”, jak mówi Platon (Fajdros, 67b). Strawiony pokarm ani żadne jego resztki nie są święte i czyste; z takich zaś resztek powstaje wełna, futro, wyrastają włosy i paznokcie. Śmiesznym by więc było, gdyby oni sami obcinali swe włosy w świętych obrzędach, goląc je sobie na całym ciele, a zarazem zakładali i nosili pozostałości z cudzych ciał. Trzeba też zważyć na słowa Hezjoda: „W chwili podniosłej, gdy bogom ofiarę wyborną się składa, ostrym narzędziem paznokci obcinać u rąk nie wypada” (Prace i dnie, 742-743).

Hezjod poucza, iż ku czci bogów trzeba stawać się czystym i wolnym od takich rzeczy, a w świętych obrzędach nie posługiwać się oczyszczaniem i usuwaniem resztek pokarmu. Len bowiem powstaje z nieśmiertelnej ziemi i przynosi jadalny owoc, dostarcza czystych i lekkich szat, odpowiednich na każdą porę, które najmniej, jak powiadają, przynoszą szkody. Ale o tym gdzie indziej.

5. Kapłani nie uczestniczą w naturze odpadków nie tylko w taki sposób, że wyrzekają się wielu roślin strączkowych, wina, mięsa wieprzowego i baraniego, powodujących wielki nadmiar odchodów. Także sól usuwają z pieczywa w obrzędach, wśród wielu innych i z tej przyczyny, że pokarmy te wzmagają bardzo chęć picia i żarłocznego jedzenia. Bo naiwną i prostoduszną jest rzeczą, jak mawiał Aristagoras, uważać sól za nieczystą dlatego, że w jej kryształkach znajdują śmierć liczne małe żyjątka. Powiadają też, że Apis pije ze specjalnego źródła, a z Nilu w ogóle mu pić nie wolno. Nie dlatego, by kapłani uważali wodę tę za nieczystą z powodu obecności krokodyli, jak niektórzy sądzą; nic bowiem bardziej czcigodnego dla Egipcjan jak Nil. Lecz, jak im się zdaje, picie wody z Nilu tuczy i powoduje przyrost sadła. A nie chcą, by Apis był taki, ani też oni sami, lecz by ciało wiotkie i lekkie otaczało duszę i nie tłamsiło nadmierną wielkością i ciężarem boskiego pierwiastka.

6. Sługa boży w Heliopolis wina w ogóle nie przynosi do świątyni, bo nie przystoi pić w dzień, gdy widzi go i pilnuje boski pan i król; inni używają niewiele wina. W wielu obrzędach obchodzą się bez wina, oddając się w nich rozmyślaniu i nauce i nie ustając w poznawaniu spraw boskich. Królowie, sami będąc kapłanami, także piją wino w ograniczonej ilości na mocy świętych przykazań, jak pisze Hekatajos. A zaczęli go używać za faraona Psametycha, wcześniej nie pili wina i nie wylewali jako płynnej ofiary bogom. Poświęcali raczej bogom krew nieprzyjaciół, sądząc, że gdy wsiąknie w ziemię, wyrasta z niej winna latorośl. Zatem upijają się tylko głupcy i szaleńcy, napełniając się w ten sposób krwią przodków. Tak Eudoksos w drugiej księdze Opisania ziemi mówi o kapłanach.

7. Mieszkańcy Egiptu nie spożywają niektórych gatunków ryb. I tak mieszkańcy Oksyrynchos nie jedzą ryb z haczyka (wędki). Czcząc bowiem rybę z Oksyrynchos obawiają się, by czasem haczyk nie był nieczysty, gdy ryba się nań nadzieje. Syenici nie jedzą leszcza, który wypływa na powierzchnię wraz z wylewającym Nilem i ogłasza, ku radości ludzi, przybór rzeki, jako widzialny znak i świadectwo cudu. Kapłani nie jedzą żadnych ryb. W dziewiątym dniu pierwszego miesiąca roku, gdy każdy z pozostałych mieszkańców Egiptu spożywa rybę usmażoną przed drzwiami dziedzińca, kapłani tego nie czynią, lecz spalają ryby przed drzwiami. Mają dwa po temu powody; pierwszy z nich przytaczam (gdzie indziej omawiam) jako religijny i niezwykły, zgodny ze świętymi przekazami o Ozyrysie i Tyfonie. Drugi, oczywisty i zwyczajny, to ten, że potrawa z ryby jest niekonieczna i wyszukana. Według świadectwa Homera ani mieszkańcy Itaki, ani nawet żyjący w zbytku Feakowie nie spożywali w ogóle ryb, ani też towarzysze Odysa, zanim nie doszło do ostateczności. W ogóle morze uważają Egipcjanie za powstałe z siary czy ropy, za istniejące poza przyrodzonymi granicami, nie za cząstkę czy żywioł, lecz innego rodzaju pozostałość szkodliwą i niebezpieczną.

8. U podstaw ich obrzędów nie tkwi, jak sądzą niektórzy, nic urojonego, bajecznego czy płynącego z zabobonów, lecz egipskie wierzenia posiadają etyczne i praktyczne podstawy, nie pozbawione też elementu historycznego czy naturalnego, jak ta opowieść tycząca cebuli. Oto bowiem Diktys, wychowanek Izydy, wpadł do rzeki i tonąc, uchwycił się pędu cebuli; wydaje się to niewiarogodne. Kapłani składają w ofierze i czczą cebulę, gdyż tylko podczas ubywania księżyca roślina ta wyrasta i zakwita. Nie jest zaś użyteczna ani w obrzędach, ani podczas świąt, w tych pierwszych, bo powoduje pragnienie, w drugich, bo uczestników pobudza do płaczu. Podobnie uważają za zwierzę nieczyste świnię. Parzy się bowiem szczególnie chętnie podczas ubywania księżyca, a ciała (młodych) pijących mleko okrywają się świerzbem i liszajem. Nie wszyscy dają wiarę opowieści, jaką głoszą wyznawcy, spożywając raz jeden podczas pełni księżyca mięso świni. Według niej Tyfon, właśnie ścigając świnię, blisko pełni, znalazł przemyślnie (drewnianą) barkę, w której spoczywało ciało Ozyrysa; niektórzy uważają to jednak za zasłyszaną bajkę, jak wiele innych.

Lecz dawni mieszkańcy Egiptu, jak powiadają, ulegali za bardzo zbytkom i życiu w rozkoszach. Jest w Tebach stela z przekleństwem i złorzeczeniem przeciw Menesowi, który pierwszy pozbawił Egipcjan prostoty i umiarkowanego stylu życia. Mówią, że Technaktis, ojciec Bokchorisa¹, podczas wyprawy przeciw Arabom, gdy opóźniała się dostawa żywności, doskonale potrafił się zadowolić zbożem, które było pod ręką, po czym zasnął głęboko na posłaniu. I polubił umiarkowanie, złorzecząc Menesowi, i przy poparciu kapłanów wyrył te przekleństwa w kamieniu.

9. Królowie egipscy wywodzą się z kapłanów lub wojowników, a jedni i drudzy wartość swą i cześć, jakiej doznają, zawdzięczają męstwu i mądrości rodu. Faraon wywodzący się z rodu wojowników uczestniczył zarazem w mądrości kapłanów, tajemniczej i ukrytej w przeważającej większości w mitach i formułach, które w sposób niejasny odbijały światło prawdy, jak na to wskazują sami Egipcjanie, czyniąc aluzję do sfinksów przed świątyniami; tak więc ich teologia miała zawierać zagadkową mądrość. Wizerunek Ateny z Sais, zwanej też Izydą, miał taki oto napis: „Ja jestem wszystkim, co zrodzone, istniejące i co ma istnieć, a mojej szaty żaden śmiertelnik nigdy nie odsłonił”. Wielu także uważa, że właściwym u Egipcjan imieniem Zeusa jest Amon (co my, Grecy, zmieniamy na Ammon). Manethon z Sebennytes przypuszcza, że pod tym dźwiękiem kryje się to, co niejawne i ukryte. Hekatajos z Abdery powiada, że Egipcjanie posługują się tym imieniem także wobec innych, gdy kogoś wołają; byłoby to więc słowo o znaczeniu wołacza. A zatem pierwsze (i jedyne) bóstwo, które uznają za tożsame ze wszechświatem (jedyne, takie samo w całym świecie), niewidzialne i ukryte, wzywają i błagają, by stało się dla nich widoczne i jawne, nazywając je Amonem. Taka więc bogobojność tkwiła w egipskiej mądrości bożej.

10. Świadczą o tym również najwięksi mędrcy Grecji, Solon, Tales, Platon, Eudoksos, Pitagoras, jak mówią niektórzy, także Likurg. Wszyscy oni mieli przybyć do Egiptu i przestawać z egipskimi kapłanami. Jak mówią, Eudoksos słuchał nauk Chonufisa z Memfis, Solon Sonchitosa z Sais, Pitagoras Enufisa z Heliopolis. Szczególnie Pitagoras, jak się zdaje, pełen czci i podziwu dla egipskich kapłanów, wcielił ich symboliczną i misteryjną naukę, wplatając we własną doktrynę tajemnicze zagadki. Niewiele bowiem pouczenia pitagorejskie ustępują zawiłością tak zwanym hieroglifom, na przykład: „nie jeść na rydwanie”, „nie siedzieć na chojniksie”, „nie ścinać palmy”, „nie gasić ognia mieczem w domu”.

Uważam, że kapłani egipscy jedność nazywają Apollonem, diadę Artemidą, Ateną siódemkę, a Posejdonem pierwszy sześcian, sądząc na podstawie tego, co w ich świątyniach zbudowane, wykute i, na Zeusa, wypisane. Władcę i pana Ozyrysa przedstawiają jako oko i berło; niektórzy objaśniają imię boga jako Wielkooki, gdyż znak os znaczy wiele, a iri w języku egipskim znaczy oko. Niebo, jako nie starzejące się w swej wieczności, przedstawiają w postaci serca i naczynia ofiarnego z kadzidłem. W Tebach znajdowały się wizerunki sędziów bez rąk, i najwyższego sędziego z zamkniętymi oczami; ponieważ sprawiedliwość jest zarazem nietykalna i nie podlegająca wpływom. Wojownicy mieli pieczęcie rzeźbione w skarabeusze; nie ma bowiem skarabeuszy rodzaju żeńskiego, lecz tylko samce. Wydają swe potomstwo w utworzonej przez siebie kuli, nie tyle dla gromadzenia pokarmu, ile jako miejsce narodzin.

11. Gdy więc usłyszysz, jakie historie opowiadają Egipcjanie o bogach, ich przemianach, wędrówkach, rozszarpywaniu i wielu takich okrutnych zdarzeniach, pamiętaj o tym, co wcześniej powiedziano i nie sądź, że cokolwiek z tego, o czym mówią podania, tak się dokładnie zdarzyło i tak było uczynione. W istocie bowiem nie nazywają oni psa Hermesem. Lecz ponieważ zwierzę to posiada w swej naturze ostrożność, czujność i rozwagę, wiedzę i nieświadomą przyjaźń, jak powiada Platon, złączyli go z imieniem najrozumniejszego i najbardziej przebiegłego z bogów.

Nie sądzą też oczywiście, by słońce wynurzało się, jak nowo narodzone dziecię, z kwiatu lotosu, lecz w ten sposób opisują wschód słońca, przedstawiając aluzyjnie pojawianie się rozpalonej tarczy słonecznej nad wodami. Najokrutniejszego z perskich królów, Ochosa, który zgładził nie tylko wielu ludzi, ale i samego Apisa, po czym spożył go na uczcie z towarzyszami, nazwali „mieczem” i po czasy obecne tak nazywają w listach królów. Nazwa ta nie oznacza jednak dosłownie jego natury, lecz okrucieństwo i zły charakter, przywodzące na myśl ostry dźwięk uderzającego miecza. Tak więc wszystko, co usłyszysz o bogach, święte i pełne mądrości rozważania tych, co przekazują i interpretują mit, zachowuj zawsze i przestrzegaj wszystkiego, co nakazują święte obrzędy. Wiedząc, że posiadanie prawdziwej wiedzy o bogach jest im bardziej miłe niż jakiekolwiek ryty i ofiary, potrafisz uniknąć zabobonności, która jest grzechem nie mniejszym niż bezbożność.

Przypis

1. Technaktis i Bokchoris, to dwaj faraonowie z okresu ok. 725-715 przed Ch.; Bokchoris zyskał wśród Greków sławę mędrca, jak podaje Elian (De nat. an. XII, 3).

Przełożyła Anna Pawlaczyk