|
|
||
|
Bohdan
Kos (ur. 1941) – fizyk teoretyk, filozof, poeta.
W latach 80-tych współkierował podziemnym wydawnictwem LOS. Publikował
w Odrze, Znaku, Powściągliwości i Pracy, Kulturze
niezależnej, Manuskripte,
Muschelhaufen oraz
Gnosis. Wydał tom wierszy Podróż złudna. Jest współautorem
przekładu kabalistycznego tekstu Sefer Jecira. Zamieszczone obok
hasła opracował dla Polskiego Słownika Judaistycznego. |
Kilka podstawowych pojęć kabały i mistycyzmu żydowskiego |
|
|
Bohdan Kos |
||
|
Adam
Kadmon (hebr.
praczłowiek) — pierwsza emanacyjna
forma objawiającego się Boga. Byt zbudowany ze światła i światło promieniujący.
Wg –> kabały luriańskiej istota, której przypadła szczególnie dramatyczna
rola pośrednika między Bogiem samym, a pustą przestrzenią stworzoną
przez Boga dla świata, pośrednika między pustynią boskiej nieobecności,
a boską myślą o kreacji. W momencie stworzenia napięcie między esencją
–> En sof, a przestrzenią
powstałą w akcie –> cimcum, spowodowało wewnątrz A.K. katastrofę kosmiczną rozbicia naczyń. Kosmiczny
człowiek staje się miejscem dramatu, doświadcza go samym sobą. I w nim
także rodzi się światło naprawy świata. Aniołowie (grec. angelos,
hebr. malach — posłańcy) —
posłańcy Boga lub rzecznicy spraw ludzkich, zanoszący modlitwy przed
Jego oblicze. Teofania dokonująca się za ich pomocą, nie jest obarczona
tremendum bezpośredniego
kontaktu z Absolutem — nie ma charakteru kategorycznego imperatywu lecz
stanowi rodzaj boskiej propozycji. A. stają się więc znakiem
codziennej, dobroczynnej obecności Boga w życiu człowieka. W Biblii
pojawiają się najczęściej w postaci ludzkiej. W lit. –>
he(j)chalotów a. są strażnikami przejść między kolejnymi niebiosami,
które mistyk musi w swej drodze do Boga pokonać. Odpowiednie formuły
przejęte od aniołów strażników, czynią mistyka istotą prawie
anielską. –> Henoch np. w swej drodze do nieba, staje się jednym z
najwyższych aniołów — –> Metatronem.
Według –> kabały a. zamieszkują drugi w hierarchii świat beria — kreacji (zob. cztery
światy). Pełnią bardzo wyspecjalizowane role w świecie przyrody
np. Ruchiel — anioł wiatru, Szalgiel — anioł śniegu, czy Matariel
— anioł deszczu. Wg tradycji żyd. istnieje 70 aniołów opiekunów
poszczególnych narodów świata. –> Michael jest rzecznikiem i
patronem Izraela. Belial
— demon. Jego imię wywodzi się od rdzenia blj,
oznaczającego zaprzeczenie. W Biblii
pojawia się jako bezosobowe określenie przeciwieństwa ładu moralnego
i rel. W międzytestamentalnej literaturze apokaliptycznej występuje
imię własne B., oznaczające anioła ciemności, szatana, ducha przewrotności
i sprawcy grzechu. Pod imieniem Bilet pojawia się w niem. literaturze
demonologicznej, związanej z kręgiem legendy o doktorze Fauście. Ukazuje
się na białym koniu, w orszaku grających na trąbach kotów. W świecie
łacińskim znany też pod imieniem nihil.
[…] Bina (hebr. inteligencja) — trzecia –> sefira; ma naturę żeńską;
patronuje lewej, żeńskiej kolumnie sefirotycznego drzewa życia.
Ostatnia z trzech sefir ukrytych, stanowiących domenę absolutnej boskości,
poniżej niej rozpoczyna się siedem sefir budowy. B. stanowi archetyp
wielości; łono świata stworzonego. Jej liczbą jest 50 — numeryczna
wartość słowa kol —
wszystko, całość, świat. Jej literą zaś he.
W procesie kreacji, poprzez ruch w trzech kierunkach, zalążkowy punkt
staje się w niej pałacem, konstytuując trójwymiarową przestrzeń.
Zasiane ziarno staje się kiełkiem. Tajemne pokrewieństwo wiąże ją z
najniższą sefirą malchut. Związki
tych dwu sefir ujawniają w strukturze świata rolę pierwiastka żeńskiego.
B. nazywa się ogniem zstępującym, gdy malchut
— ogniem wstępującym. W świętym tetragramatonie JHWH (jud, he, waw,
he) jest tożsama z pierwszym he,
podczas gdy he drugie, oznacza
sefirę malchut. Reprezentuje
najwyższy punkt struktury sefirotycznej, do którego drogą modlitw i
kontemplacji, za pomocą swej najwyższej duszy neszema,
człowiek może dotrzeć. Chesed
(hebr. miłość) — czwarta –> sefira. Druga w prawej, męskiej kolumnie sefirotycznego
Drzewa Życia. Zasada partycypacji bytów w jedności; siła przyciągająca;
eros kosmiczny. Jest wyrazem boskiej miłości i łaski. Imię Boga z nią
związane to El. Wraz z biegunową
względem niej sefirą –> din,
współtworzy pole napięcia między wielością, a jednością wyznaczając
przestrzeń dla wszystkiego, co może zaistnieć. Być, znaczy bowiem: odnaleźć
równowagę w polu tych kosmicznych biegunów. Ta potężna siła przyciągania
i ujednolicania, bez równoważącej jej zasady din,
spowodowałaby powrót świata do jedności, która dla nas, widzących wszystko
z perspektywy stworzenia, byłaby absolutnym milczeniem i nicością. Tu,
w świecie stworzonym, jedność musi bowiem pozostać tęsknotą, pamięcią
o tym, co było na początku i — co być może w pełniejszej formie — ziści
się na końcu. Mimo, iż istnienie tak silnie związane jest z równowagą
porządków –> din i –>
chesed, wielu kabalistów podkreśla wyższość i elementarność zasady
chesed. Józef Gikatilla widzi
jej początek już w –> keter,
a istotny przejaw także w –> jesod.
Chochma (hebr. mądrość)
— druga sefira. Zawiera w sobie zasadę istnienia; patronuje jedności
świata. Jej literą jest jud,
najmniejsza litera alfabetu, uosabiająca geometryczny punkt. Jej liczbą
10, liczba odpowiadająca tej literze — synonim całości. Wraz z
–> biną, tworzy podstawowy
układ biegunów: męskie — żeńskie. C. — mądrość — synonim męskiego
pierwiastka kosmicznego, pozostaje zawsze złączona z biną
— inteligencją — istotą żeńskości. Związane z nią imię Boga
Jach (JH — pierwsza
dwuliterowa część tetragrammatonu
JHWH), wskazuje na nierozłączność
tego związku (H — jest literą
sefiry bina). Gdziekolwiek
pojawi się dwójnia, pierwszy krok od jedności ku wielości, zawsze obciążony
cieniem groźby dualizmu dobra i zła, łagodzona będzie ogromnym,
sakralnym autorytetem tej biegunowej pary. Cimcum (hebr. skurczenie się, wycofanie)
— termin używany w kabale na oznaczenie aktu poprzedzającego
stworzenie świata, polegającego na wycofaniu się Boga z siebie samego,
ze swojej pełni i doskonałości, aby uczynić „miejsce” dla świata.
Wyobrażenie Boga samoograniczającego się, ponoszącego dla swego
stworzenia ofiarę, buduje podstawy teologii partnerstwa Boga i człowieka.
Przygotowuje udział człowieka w dziele naprawy świata (zob. tikkun).
Pojęcie cimcum pełni zasadniczą
rolę w –> kabale luriańskiej, zwłaszcza w jej wersji spisanej
przez Josefa ibn Tabula. Cimcum
jest ograniczeniem także w znaczeniu nałożenia więzów zasad i praw na
świat nieograniczonych możliwości. Powoduje uaktywnienie się porządku
din — surowego prawa (zob. sefiry),
redukując bogactwo czystej potencjalności do aktu konkretnej realizacji.
Akt c. konieczny dla zaistnienia świata, pozostaje jednak negatywnością.
Stanowi wygnanie Boga i ten jego aspekt powtórzy się w różnych planach
kreacji, spowoduje wygnanie –> Szechiny, rozproszenie narodu
wybranego, pojawienie się na świecie cierpienia i bólu. Cztery Światy — podział
hierarchii objawienia, stosowany przez niektórych kabalistów. 1. Olam ha-acilut (hebr. świat
emanacji) — najbliższy Boga świat Jego imion, odpowiadający
poziomowi sefiry –> keter.
2. Olam ha-berija (hebr. świat
tworzenia) — świat aniołów, odpowiadający sefirom –> chochma
i –> bina. 3. Olam ha-jecira (hebr. świat
formowania) — świat archetypów świata widzialnego, odpowiadający
sześciu –> sefirom budowy. 4. Olam
ha-asija (hebr. świat działania)
— świat fizyczny, przyporządkowany sefirze malchut.
W niektórych wersjach tej doktryny każdy z czterech światów składa się
z pełnej liczby dziesięciu własnych sefir. Taki układ zwraca uwagę na
szczególne wybrzmiewanie cech odpowiednich sefir w odpowiednich światach
np. sefira najwyższa keter jest
najbardziej sobą w najwyższym świecie acilut,
sefira malchut w świecie najniższym
asija. Niektórzy kabaliści wyróżniali
pięć światów. W sabataizmie i frankizmie podstawową rolę odgrywał
podział na dwa światy — wyższy i niższy.
Daat
(hebr. wiedza) — jedenasta –> sefira. Stanowi dostępny aspekt najbardziej
nieuchwytnej z sefir korony — keter,
jej skierowany ku stworzeniu wyraz. Wyraża równowagę między –> chochmą,
a –> biną. Oznacza wiedzę w znaczeniu gnozy, wtajemniczenia. Jest wyrazem
zdolności systemu do transgresji, przekraczania wytyczonych granic (jedenasta
— a jednocześnie należąca do dziesięciu). Dewekut (hebr. przyleganie)
— stan bliskości duszy z Bogiem. Głównym celem modlitwy, wymówionego
błogosławieństwa i wszelkich działań mist., jest powrót duszy do
boskości, do miejsca skąd pochodzi, które stale na nią czeka. Wg
kabalistów do stanu d. prowadzi wiele dróg, m.in. stała świadomość
obecności Boga i świadomość Jego nieustającej miłości, sztuka
poddania się woli boskiej lub zharmonizowanie i uzgodnienie woli ludzkiej
z boską. Każde działanie, prowadzące do owego stanu ma jednocześnie
charakter kosmicznej celebracji jedności. Przywraca połączenia między
sefirami. Powoduje ich połączenie z Bogiem. Odnawia i oczyszcza związek
Boga z Jego Imieniem. Umożliwia powrót każdego bytu z wygnania do jemu
przeznaczonej Ziemi Obiecanej. Din (hebr. prawo) — piąta –> sefira; druga w żeńskiej, lewej kolumnie
sefirotycznego drzewa życia. Reprezentuje boską surowość, karcącą
moc sprawiedliwego sądu. W stosunku człowieka do Boga jest wyrazem bojaźni
bożej. Stanowi zasadę ujednostkowienia rzeczy. Boskie imię z nią związane
to Elohim — aspekt wielości i surowości Boga. D. wraz z sefirą
–> chesed, tworzy układ biegunowy, realizujący napięcie między
jednością, a wielością. Osiągnięcie równowagi w polu tych sił,
oznacza prawdziwe i pełne istnienie. Reprezentuje w bycie wszystkie te
cechy, które sprawiają, że rzeczy chcą być i pozostać takimi, jakimi
są. Stanowi zasadę konstrukcji, zastygnięcia w sobie, tendencję
ograniczenia, poszukiwania odpowiedzi na wszelkie pytania wewnątrz własnej
struktury, co jest niezbędne dla dokonania procesu indywiduacji. Cechy,
te w nadmiarze prowadzą jednak do niszczącej izolacji i samowystarczalności,
a w konsekwencji do pojawienia się na świecie zła (–> sitra
achra). W świecie aniołów (–> cztery
światy) przebywa w tej sefirze –> Samael, najbardziej samotny
spośród tych, którzy upadli. W planie etycznym sefira d. oznacza zasadę
surowej sprawiedliwości. Bóg jako sprawiedliwy sędzia świata, zasiada
na tronie odpowiadającym tej właśnie zasadzie, lecz kiedy ciężar
grzechów świata wydaje się zbyt wielki, przesiada się na tron łaski
(–> chesed). […] Egzorcyzmy
(gr. eks-horkidzo) — wypędzanie
złych duchów; uwalnianie ciała człowieka od obcej duszy, która nim zawładnęła
(–> dybuk). Kabalistyczna literatura czasów postluriańskich (zob.
Luria), przynosi liczne opisy egzorcyzmowania dybuka. Moc wygnania niepożądanego
ducha mieli posiadać „władcy imienia” (baal
szem) i wielce pobożni (chasidim).
Egzorcysta powinien nie tylko uwolnić ciało nawiedzonego, lecz także
nieść pomoc wcielonej w nie duszy przez umożliwienie jej wejścia w normalny
krąg wcieleń (–>gilgul
neszamot). Jeden z ostatnich opisów egzorcyzmowania dybuka dotyczy
dusz — Sabataja Cwi i — Natana z Gazy, które nawiedzać miały liczne
os. w Bagdadzie w 1903 r. E(J)N Sof (hebr. bez
końca, nieskończoność) — pojęcie z dziedziny mistyki żydowskiej,
oznaczające Boga w Jego aspekcie transcendencji. Absolutne lecz i
absolutnie niedostępne poznaniu i myśleniu źródło bytu. Świat
stworzony z całą swą wielością i ogromem, ma się tak do e. s. jak
punkt do nieskończonej przestrzeni, lub jak powierzchnia oceanu do jego głębi.
I tak się ma objawiona część świata do całej jego tajemnej
potencjalności ukrytej w Bogu. Określenie e. s. używano początkowo w
znaczeniu przysłówkowym, dopiero później przekształciło się ono w
rzeczownik, oznaczający niemożność poznania istoty Boga samego w
sobie. […] Gematria
— metoda egzegetyczna zakładająca, że słowa o tej samej wartości numerycznej,
pozostają ze sobą w pewnym istotnym związku. Tworzą znaczące, niedostrzegalne
bez pomocy g., kręgi semantyczne. Metoda zamiany słów sobie odpowiadających
pozwala, ponad literalnym znaczeniem tekstu, dotrzeć do jego znaczeń
ukrytych. W swoich licznych wariantach, g. tworzy system skomplikowany
i rozbudowany. W najprostszej wersji zgodna jest z następującą zasadą:
22 litery hebr. alfabetu służą jednocześnie do oznaczania liczb. Każdemu
słowu da się więc przyporządkować liczbę odpowiadającą sumie liczb poszczególnych
liter. […] Gilgul (hebr.) — wędrówka dusz;
metempsychoza; teoria reinkarnacji. Idea ta w pełnej formie pojawia się
w judaizmie dopiero w –> kabale. Sefer
ha-Bahir wspomina o niej wielokrotnie. Kolejne wcielenia duszy na ogół
służą jej oczyszczeniu. Pojawia się ona ponownie na świecie, by
odpokutować popełnione grzechy. Powtórne zstąpienia dusz
sprawiedliwych, mogą dokonać się także dla dobra świata, dla
niesienia pomocy innym. Wielokrotne wcielenia zdarzają się najczęściej
dla wykonania trudnych, trwających przez wiele pokoleń, zadań. Wg poglądów
niektórych kabalistów, reinkarnacji podlegają nie tylko dusze, lecz także
ciała, a nawet rzeczy. Wg kabały luriańskiej każda pełna dusza,
podobnie jak ciało, składa się z wielu mistycznych członków —
iskier, które mogą się wcielać w ciała. Transmigracja iskier służy
w ostateczności restytucji pełnej postaci duszy. Golem — istota powołana do
istnienia sztucznymi metodami, najczęściej za pomocą magicznych formuł.
Termin g. pojawia się w Biblii tylko raz (Ps.130.16) i oznacza
nieuformowaną materię. O stworzeniu sztucznego człowieka wspomina Talmud.
Ogromny autorytet Księgi Stworzenia
–> Sefer Jecira, stanowiącej
opis stworzenia świata za po mocą kombinacji liter boskiego języka,
przyczynił się w średniowieczu do powstania licznych legend o g. —
niedoskonałej istocie, stworzonej siłą języka ludzkiego. Powołanie do
życia istoty za pomocą odpowiednich formuł, nie stanowi w nich
zazwyczaj celu samego w sobie, a jedynie etap w procesie inicjacji w
tajniki kabały, będąc ukoronowaniem mistycznego rytuału. Od XV w., zwłaszcza
zaś w Niemczech w XVII w. pojawia się postać g., który służy swemu
twórcy swą siłą fizyczną, lecz jego niedoskonałość i bezrozumne
działania, stają się niebezpieczne. Ożywienie sztucznego człowieka
następuje poprzez umieszczenie w jego ustach kartki z wypisanym imieniem
Boga lub wypisanie na jego czole słowa emet
(hebr. prawda). Wysunięcie
kartki lub starcie z czoła litery alef
(pozostałe litery znaczą wtedy met
— hebr. śmierć) powoduje, że
golem wraca do stanu martwej materii, z której powstał. […] Grzech — wg trad. żyd. świat, który
obserwujemy, niepodobny jest do świata zamierzonego przez Stwórcę.
Upadek spowodowany g. zasłonił prawdziwe oblicze stworzenia. Oddalił
to, co miało być, od tego co jest. Biblijna metafora upadku Adama i Ewy
staje się archetypem grzechu. Buduje mitologiczną przestrzeń orzekania
o niedoskonałości świata. W –> kabale grzech interpretowany jest
zawsze w duchu oddzielenia od całości, przerwania strumienia emanacji,
zaburzenia w organizmie objawienia. Każdy ludzki grzech aktywizuje siły
zła. Odbija się echem we wszystkich wyższych światach, powtarza i
aktualizuje na nowo katastrofę upadku. He(j)chalot (hebr. pałace
niebieskie) — grupa tekstów dotyczących zagadnień –> maase
merkawa albo –> maase bereszit
związana z mistycznym nurtem judaizmu okresu Talmudu. Mistyków tej grupy
nazywano jordej Merkawa —
zstępującymi w tajemnicę rydwanu. Najstarsze z nich zostały napisane
w III-IV w. Nazwa tego gatunku literatury pochodzi od tytułów podsawowych
dzieł z nim związanych: He(j)chalot
Zutrati (aram., Małe Pałace),
He(j)chalot Rabbati (hebr. Wielkie
Pałace), Sefer He(j)chalot
(hebrajska Księga Henocha).
Tematem jest najczęsciej mistyczna podróż wielkich tanaitów (np. rabiego
Akiwy, Iszmaela) przez siedem niebiańskich pałaców, niebezpieczeństwa
i trudności związane z wędrówką, praktyki magiczne pozwalające pozyskać
przychylność aniołów w poszczególnych niebiosach, spotkanie z –>
Metatronem, uczestnictwo w anielskiej liturgii. U kresu podróży czeka
mistyka wizja tronu chwały. Inne dzieła tego kręgu to Reujot
Jechckiel (hebr. Wizje Ezechiela),
Sefer ha-Razin (hebr. Księga
Tajemnic), –> Sziur Koma,
zbiór hymnów Maase Merkawa.
[…] Hod (hebr. majestat, wspaniałość)
— ósma –> sefira. Reprezentuje piąty dzień kreacji (piąta z
siedmiu dolnych sefir budowy)
dzień stworzenia istot wodnych, symbolizujących wg ezoterycznej
interpretacji Pisma byty pozostawione w stanie potencjalności, jeszcze
nie w pełni zrealizowane. Pozwala na wątpliwości i w każdej chwili
otwiera rozmaitość dróg możliwych. Dopuszcza istnienie zła, by pojawić
się mogła kategoria wyboru. Usprawiedliwia cele pośrednie. Patronuje
drogom niejednoznacznym, rozwiązaniom wielowątkowym, postępowaniom
wedle zasady prób i błędów, bez których droga i cel ostateczny,
reprezentowany przez sefirę
–> necach nie byłby możliwy. Iszmael
Ben Elisza (I-II w.)
— tanaita, działał w czasach po zburzeniu Pierwszej Świątyni, przyczynił
się do zachowania ciągłości tradycji judaizmu. Był rzecznikiem halachy, przedkładając prawne aspekty judaizmu nad nurt hagadyczny.
Głosił pochwałę codziennej użytecznej pracy, nawet kosztem studiowania
Tory. Bohater licznych traktatów
mistycznych z grupy hechalotów np. Księgi
Henocha. […] Jecer
Tow, Jecer Ha-Ra (hebr.)
— skłonność ku dobru, skłonność ku złu. Istnienie obu tych instynktów
jest warunkiem wolnej woli człowieka, dlatego oba są konieczne, wyznaczają
bowiem w człowieku bieguny przestrzeni moralnej. Wg Talmudu
skłonność ku złu jest wrodzona, pojawia się na świecie w momencie narodzin,
zaś skłonność ku dobru ujawnia się dopiero w wieku trzynastu lat. W
zdaniu z Księgi Rodzaju (2,7)
„i ukształtował Bóg człowieka” w wyrazie „i ukształtował”
wajjicer, litera jud jest
podwojona, znaczy to, że Bóg kształtując (hebr.
jacar) umieścił w człowieku dwa popędy (hebr. jecer) i że oba tkwią w samej naturze kształtowania. Dlatego też słowa
„Kochaj Pana, Boga swego całym sercem” (Pwt. Pr. 6,5) komentuje się
„obydwoma popędami, dobrym i złym”. Jesod (hebr. podstawa) — dziewiąta –> sefira (czasem, w różnych od
klasycznego układach — ósma) o naturze męskiej, fallicznej. Ześrodkowuje
boskie energie i skierowuje je w dół. Jej cel spełnia się w unii z
receptywną, kobiecą naturą –> malchut.
Jest szóstym dniem kreacji, który w miłosnym akcie wnika w dzień siódmy
— szabat. W układzie przedstawiającym ciało człowieka jesod
oznacza rdzeń kręgowy lub penis. Inna jej nazwa to cadik (hebr. sprawiedliwy)
— fundament świata. Jest hipostazą –> mesjasza. Nazywa się też
źródłem dusz, gdyż to właśnie jej energia poczyna w łonie malchut
dusze. Kabała — termin k. pochodzi od hebr.
rdzenia kbl — przyjąć, a więc dosłownie znaczy przekaz, tradycja, i dobrze
oddaje ideę tej mistycznej nauki zafascynowanej właśnie ciągłością,
nieprzerwanym strumieniem objawienia, które trwa i wymaga ciągle nowej
artykulacji. Główne cechy kabały, jako odrębnego sposobu snucia refleksji
o Bogu to: 1. Nauka o –> sefirach, (Słowach, Wypowiedzeniach) — dziesięciu
boskich narzędziach kreacji, opisujących wszystko, co istniejące, dające
się ująć i odczuć. 2. Przekonanie o kreacyjnych mocach języka. Bóg stwarza
świat, uaktywniając moce twórcze języka, — pierwszej ustrukturalizowanej
rzeczywistości stanowiącej substrat przyszłego świata. Objawienie to
wg k. rozwinięcie Imienia Boga. Tora,
a nawet cały świat, są ukrytymi, możliwymi do odczytania jego wersjami.
3. Wszechświat jest miejscem dynamicznych napięć między dwoma kosmicznymi
porządkami: miłością –> chesed
i surowością. –> din. 4.
Idea powrotu do jedności lub partycypacji w jedności. Wszystko co stworzone,
przeniesione w porządek bycia nie zatraca swego miejsca w Bogu — ono
nań czeka stanowiąc rękojmię powrotu do jedności. 5. Interpretacja upadku
człowieka jako skutku katastrofy kosmicznej i przekonania o konieczności
podjęcia dzieła naprawy — –> tikkun.
6. Proces różnicowania, dający się opisać przy pomocy sefir,
dotyczy także, a może przede wszystkim, samego Boga. 7. Przekonanie
o konieczności dotarcia do głębszej niż literalna, warstwy świętych
tekstów. Kabała antynomijna — nurt w
mistycyzmie żyd. oparty na całkowitym odrzuceniu dosłownego rozumienia Pisma, pojawiający się już u zarania jego dziejów. Wytycza on
szczególną drogę rel. iluminacji poprzez łamanie prawa, bowiem prawda
objawiona jest ponad nim. Akty łamania prawa prowadzić więc mogą,
poprzez naruszenie skostniałych struktur (ich symbolem stanie się
skorupa orzecha, którą trzeba rozłupać) do sedna rel. tajemnicy.
Pierwszym przedstawicielem mistycyzmu antynomijnego i postacią symbolizującą
cały nurt był Elisza ben Awuja zwany Acher (hebr. inny).
W kabale nurt ten pojawił się w bardzo różnych jej kierunkach.
Najbardziej jawną postać przybrał w księgach Sefer
ha-Pelia (hebr. Księga cudu),
Sefer ha-Temuna (hebr. Księga
obrazu) i Sefer ha-Kana. Swój
pełny wyraz znajduje k. a. w heterodoksyjnych doktrynach Sabataja Cwi i
Jakuba Franka. Ich apostazje nie są prostymi konwersjami na inną religię,
mają bowiem niewątpliwie charakter poszukiwania ostatecznych prawd rel.
ponad strukturami ortodoksyjnych systemów. Kabała Chasydów Nadreskich
(kalonimidów) — chasydyzm nadreński jako osobna szkoła kabalistyczna
(niekiedy nie zaliczana do kabały, lecz lokowana wyłącznie w nurcie
pietystycznym) narodził się w płd. Niemczech między 1150 a 1250 r., by
rozszerzać się później na całe Niemcy i półn. Francję. Twórcy
tego nurtu skupieni byli wokół słynnej, przybyłej z Włoch rodziny
Kalonimidów. Należał do niej twórca szkoły Juda he-Chasid i jego uczeń
i syn Eleazar ben Jehuda ben Kalonimos z Wormacji. Bóg chasydów nadreńskich
to Bóg wszechmocny, adresat ludzkich modlitw, którego wolę jesteśmy w
stanie odczytać i której mamy obowiązek bez reszty się poddać poprzez
bezwzględne przestrzeganie Prawa, ascetyczne życie i bezustanne
czynienie pokuty. Kabaliści tej szkoły kładą szczególny nacisk na
immanencję Boga, jego obecność w świecie ludzkim. Bóg ukryty, nazwany
imieniem Stwórca (Bore),
pozostaje ukryty jedynie z punktu widzenia człowieka, w istocie objawia
się nieustannie poprzez swój aspekt Chwałę (kawod)
i poprzez cuda stanowiące rodzaj nieustannego przypomnienia Jego obecności.
Chasydzi nadreńscy rozwinęli specyficzną teologię modlitwy. Traktowali
układ modlitewnika (sidur) jako
święty i niezmienny, kanoniczny w takim niemal stopniu jak Tora.
Stosowali techniki –> gematrii,
notarikonu i temura do tekstów
modlitw, traktując je jak teksty najświętsze; zmiana jednego słowa,
przestawienie kolejności słów, mogło zagubić klucz do jego
pozaliteralnego, najgłębszego znaczenia. Kabała chrześcijańska —
idee kabały wcześnie trafiają do świata chrześc. Dzieje się to pod
koniec XIII w. za sprawą konwertytów piszących pseudoepigraficzne
teksty apologetyczne (Paul de Heredia, Awner z Burgos). W XV w Pico della
Mirandola inicjuje przekłady wielu tekstów kabalistycznych na łac. i
powoduje zainteresowanie się nimi szerokiego kręgu ludzi renesansu. Pico
sądzi, że kabała daje klucz do prawdziwej teologii Trójcy Św. i
problemu wcielenia. Pod jego wpływem hebraista Johannes Reuchlin
podejmuje studia nad kabałą i publikuje dzieła na jej temat: De
verbo mirifico (1494) i De arte
cabalistica (1517). Reuchlin rozwija w duchu chrześcijańskim teorię
boskiego imienia, za jego najdoskonalszą formę uważa tetragrammaton:
JHWH, uzupełniony o literę szin
oznaczającą logos JHWSzH,
wokalizowany Jehoszua — Jezus. Nieco później Guillam Postel (1510-1581) tłumaczy
Zohar i Sefer Jecira, i wydaje je po łacinie, wcześniej nawet niż ukazały
się drukiem w oryginale. W XVII w. Christian Knorr von Rosenroth
publikuje kompendium Kabbala
denudata, udostępniając łacińskiej Europie idee –> kabały
luriańskiej. Od tego czasu wątki, inspirowane kabałą, stają się własnością
powszechną mistyków europejskich m.in. Jakuba Boehmego, Angelusa
Silesiusa, Louisa Claud de Saint Martina, oddziałują na historyków,
filozofów i historiozofów, inspirują nie tylko teologów, lecz także
pisarzy i poetów. Tą drogą poprzez inspirujący wpływ Józefa
Oleszkiewicza trafiają także np. do dzieł Mickiewicza.
[…] Kabała gnostyczna (hebr.
kabala maamikim) — kabała o zabarwieniu silnie dualistycznym.
Zainteresowana tematem walki dobra i zła, widząca ziemię i człowieka
jako teren walki i ścierania się tych sił. Głównymi przedstawicielami
są Jakub ben Jakub ha-Kohen, jego brat Izaak ben Jakub ha-Kohen z Sorii,
Mojżesz z Burgos i Todros Abulafia. W dziełach tych kabalistów
rozwijany jest problem emanacji lewej strony, emanacji zła, złych sefir.
Stanowią one często oddzielny nurt strumienia emanacji lub też emanację
drugiego rzędu, promieniowanie zasłon okrywających świat prawdziwych
sefir. Zadaniem człowieka jest wspomaganie sił dobra i umacnianie dobra
w sobie. Czynienie dobra w porządku historycznym jest zadaniem narodu żydowskiego.
Do ukrytego dobra w rzeczy, zasłoniętego skorupami zła, dotrzeć można
poprzez badanie jej imienia. Prawdziwe imię rzeczy jest bowiem ścieżką
wiodącą do jej prawdziwej duszy. Poznanie stanowi więc rodzaj
odkupienia. Właśnie ze względu na samopoznanie, konieczne jest dla każdego
człowieka odkrycie własnej drogi pobożności. (patrz także kkaw(w)ana). […] Kabała luriańska — w XVI w.
następuje reinterpretacja głównych założeń i idei –> kabały.
Dzieło to dokonuje się w Safed, w kręgu –> I. Lurii i jego
kilkudziesięciu uczniów. Punkt wyjścia k. l. stanowi konstatacja pełni,
nieskończoności i wszechobecności Boga. W tak pojętej jedni i wyłączności,
nie ma miejsca dla świata. Aby świat mógł powstać, Bóg musi się
wycofać z pewnego obszaru swego bytu. Następuje akt — cimcum
— kontrakcja. Dopiero w tak przygotowanej przestrzeni dla świata (tehiru)
następuje emanacja. Promieniowanie boskiego światła kieruje się więc
„do wewnątrz”, co obrazowi emanacji nadaje nieco odmienne znaczenie.
Zamiast rozproszenia, jak w modelu neoplatońskim, następuje
koncentracja; –> sefira najniższa — Malchut
staje się w pewnym sensie centrum stworzenia. Emanacja miała być
pierwszym etapem wielkiego przepływu, naprzemiennego boskiego wdechu i
wydechu, ożywiającego wszystko co stworzone. Lecz w pierwszym etapie
procesu nastąpiła katastrofa kosmiczna, zwana rozbiciem naczyń (–>
szevirat ha-kelim). Zaraz po
niej następuje początek procesu restytucji świata — tikkun.
Towarzyszy temu przemiana sefir w oblicza boskie. Sugestywny, przejmujący
siłą i dramatyzmem obraz personifikacji sefir; przesunięcie ich istoty
z planu fizykalno-kosmicznego na osobowy, otwiera przed kabałą teren myślenia
i obrazowania mitologicznego. Cierpiące oblicze Boga, uosobiony kosmos,
staje się gorącym wezwaniem człowieka do spełnienia jego głównego
powołania. Bóg i człowiek patrzą sobie w twarz, odnajdują się w
obliczu katastrofy, by przywrócić światu utraconą jedność.
[…] Kaw(w)ana (hebr. Intencja,
ukierunkowanie, ścieżka)
— kanał którym podążają myśli i słowa kierowane ku Bogu. W kręgu
chasydów nadreńskich pojawił się następujący problem, dotyczący
modlitwy (wyrósł z codziennej praktyki religijnej i odwagi stawiania
pytań najprostszych i najistotniejszych): ponieważ Bóg sam w sobie jest
niedostępny jakiemukolwiek ludzkiemu ujęciu, nie możemy ku Niemu
kierować także modlitwy. Z drugiej strony kierowanie jej do bytu
stworzonego, byłoby bałwochwalstwem. Problem więc, do którego z aspektów
Boga, do której sefiry, kierować słowa modlitwy, stał się problemem
praktycznym, stanowił przedmiot licznych rozważań i konkretnych rozwiązań.
Dopiero rozumienie objawienia i jego struktury, rozumienie Tory,
jako mistycznej mapy boskiego misterium, stwarzania i podtrzymywania świata
pozwala nadać odpowiednią intencję wypełnianiu poszczególnych
przykazań. Każdy przepis prawa, a nawet każda litera Tory,
ma swój odpowiednik w strukturze wszechświata. Modlitwa i każdy akt
religijny, wpływa więc na dynamikę boskiej obecności w świecie.
Szczególnie w –> kabale luriańskiej zwraca się uwagę na problem
indywidualnego wyrazu modlitwy, indywidualnej kaw(w)ana,
innej dla każdego człowieka, każdej modlitwy i każdej chwili (zob. też
kabała chasydów nadreńskich). Keter (hebr. korona) — pierwsza –> sefira.
Ma charakter przejścia między Nieskończonym — E(j)n sof a światem objawionym. W niej zawiera się tajemnica
stworzenia z niczego. Jest nazywana nicością — ajin, Użycie tego terminu, ma uzmysławiać przepaść między
Bogiem samym w sobie, a Jego wypowiadalnymi aspektami, reprezentowanymi
przez sefiry. Utożsamiana przez wielu kabalistów z Wolą, stanowi
osobowe określenie nieskończoności. Imię Boga z nią związane to Ehje aszer ehje (hebr. Jestem
Który Jestem). Niezrodzona, nie powstała także skutkiem emanacji,
która zaczyna się dopiero poniżej niej. Jest w niej już zawarte
wszystko, co będzie stworzone, lecz przeciwieństwa spoczywają w niej
nie rozdzielone. Tu Bóg ukryty jest w gramatycznej trzeciej osobie słowa
bara — stworzył (On),
prawie niewidzialny, prawie nieuchwytny za zasłoną struktury
gramatycznej. […] Kordowero Mojżesz (1522-1570)
— kabalista; największy teolog kabały przedluriańskiej. Działał w
Galilei, w Safed. Już w młodości napisał rodz. kabalistycznej
encyklopedii Pardes rim(m)onim
(hebr., Sad
granatów). Inne jego istotne dzieła to Or
Jakar (hebr. Drogocenne światło)
wielotomowy komentarz do — Zoharu
i Elima rabbati — wykład własnego
systemu kabały. Wg K. Bóg jest istotą transcendentalną i w istocie
swej niepoznawalną (zob. Ejn Sof).
Możemy Go poznać poprzez narzędzia immanencji –> sefiry i one, zwłaszcza
trzy pierwsze, stanowią główny przedmiot zainteresowania. W swych rozważaniach
K. kładzie nacisk na niezbędność dla istnienia świata lewej strony
emanacji — zasady din, surowości
i ograniczenia. Szczegółowo rozwija ideę stwórczych mocy poszczególnych
sefir. Drzewo Życia ożywia podwójny ruch, pulsuje w nim światło
proste (or jaszar) i światło odbite (or
chozer), tworząc dynamiczny organizm boskiej obecności. Przepływ
wzbudza moc kreacyjną każdej z kolejnych sefir, których własne światło
podlega dalszej grze odbić i wzmocnień. Lilit
— żeński demon, jedna z głównych postaci żydowskiej demonologii. Etymologia
wywodzi jej imię od słowa noc (hebr. lajla).
Pojawia się w postaci uskrzydlonej kobiety z długimi włosami jako sukuba,
uwodząca nocą samotnych mężczyzn i płodząca z nimi zastępy demonów.
Partnerka –> Samaela, władcy sił zła. W świecie destrukcji pełni
analogiczną rolę, jak –> Szechina w świecie dobra. W –> Zoharze
kojarzona jest z Saturnem i melancholią. W literaturze midraszowej występuje
jako pierwsza kobieta Adama. Jedna z legend wydaje się być metaforą
niepowodzenia boskiej koncepcji kobiety jako równorzędnej partnerki
pierwszego człowieka: L., stworzona z ziemi jak Adam, zdolna podjąć
z nim równorzędną dyskusję, w czasie jednego ze sporów używa nieodpowiedzialnie
magicznej mocy Boskiego Imienia, unosi się w powietrze i przenosi na
pustynię, by wieść tam samotne życie demona. […] Luria Izaak (1534-1572)
— kabalista; jeden z największych reformatorów kabały. Nadał jej
kierunek, zwany od jego imienia –> kabałą luriańską. Osobowość
charyzmatyczna. Natchniony nauczyciel i przewodnik duchowy. Urodził się
w Jerozolimie. Kształcił się w Egipcie. Przez kilka ostatnich lat życia
działał w Safed w Galilei, gdzie skupił wokół siebie grupę
kilkudziesięciu uczniów. Nauk swoich nie spisywał. Redaktorami jego myśli
byli: Mojżesz Jona w dziele Kanfei Jona (hebr. Skrzydła
gołębicy), Józef ibn Tibon w Derusz
Chewci Bah, Chaim Wital w Ec
chaim (hebr. Drzewo życia)
i Izrael Sarug w Limudei acilut
(hebr. Nauka emanacji). Rozwinął
pojęcia: –> cimcum — boskiej
kontrakcji, –> szewirat ha-kelim — teorię katastrofy kosmicznej i –> tikkun
— dzieła naprawy świata. Maase
bereszit (hebr. dzieło
stworzenia, dosł. początku)
— określenie wywodzące się z czasów epoki rab., które dotyczy spekulacji
związanych z problemem stworzenia świata. Rozważania te opierają się
na autorytecie pierwszego rozdziału Księgi
Rodzaju i rozwijają temat kosmologii i kosmogonii. Badają istotę
sił działających w świecie i ich związek z Bogiem. Zajmują się także
mistyką imion. Technika kombinacji liter, staje się narzędziem badania
kosmosu i kluczem do jego naprawy. Bada stosunek nazwy rzeczy do jej
istoty, możliwość oddziaływania na nią za pomocą dotarcia do jej prawdziwej,
ukrytej w nazwie, struktury. W literaturze kręgu m. b. można napotkać
ślady dyskusji z rozwijającym się w tym czasie gnostycyzmem. Najważniejszym
dziełem tego nurtu jest –> Sefer Jecira. Rozważania m. b., ze względu na trudność tematu i niebezpieczeństwo
zboczenia z drogi ortodoksji ku bezdrożom herezji (zwł. gnostyckiego
dualizmu), przeznaczone były dla wtajemniczonych i stały się synonimem
ezoteryki. Maase
merkawa (hebr. dzieło
rydwanu) — jeden z podstawowych terminów ezoterycznych epoki rab.,
synonim mistycznego wtajemniczenia. Dotyczy wizji boskiego tronu chwały i
spekulacji na jego temat. Inspiracje rozważań i model przeżyć
mistycznych stanowi pierwszy rozdz. Księgi Ezechiela. Mistyków tego kręgu nazywano jordej
merkawa (hebr. zstępujący w
rydwan). Przeżycia mistyczne dotyczą najczęściej podróży
niebieskiej przez siedem niebios, imion aniołów strażników, formuł
pozwalających przedostać się do poszczególnych pałaców. Mistykowi
zostają objawione tajemnice boskiego tronu. Bóg jawi się w wizjach merkawy
jako święty król, otoczony aniołami, transcendentny i niedostępny
byt. Największa bliskość, na jaką może liczyć mistyk, to ujrzeć go
w grozie majestatu. Tajemnice merkawy
uważano za szczególnie święte, a ich badanie za wyjątkowo
niebezpieczne. W II w. m. m. stanowi rozwinięty system praktyk
medytacyjnych, posługujący się wypróbowanymi, sobie właściwymi
technikami. Jedną z podstawowych ról odgrywa w nim modlitwa. W
literaturze tego kręgu (zob. He(j)chalot)
tworzone były hymny wysławiające Boga, które weszły następnie do żydowskiej
liturgii synagogalnej. Malchut (hebr. królestwo)
— dziesiąta, najniższa –> sefira.
Receptywna i żeńska. Reprezentuje doskonałość fizycznej kreacji.
Najbliższa Ziemi — świata czterech elementów. Kojarzona też z Księżycem
— żeńskim elementem kosmicznym, odbijającym i transformującym światło
Słońca. Bez cech własnych, lecz stanowiąca obraz i powtórzenie drzewa
sefirotycznego — a więc całego objawienia. Doskonałość tego powtórzenia,
moc obrazu, siła rekapitulacji sprawia, że po katastrofie rozbicia naczyń
–> szewirat ha-kelim, która
uszkodziła całą strukturę sefirotyczną, w niej właśnie zachowały
się zalążki przyszłej restytucji — pamięć świata sprzed upadku.
Często utożsamiana z Drzewem Wiedzy stanowiącym bezcenną drogę
poznania, które jednak oddzielone od całości struktury, ujawnia
negatywne cechy wyrażone w mitologicznym obrazie zerwania zakazanego
owocu (tworząc w izolacji chłodne, czysto racjonalne struktury, prowadzące
ku poznaniu diabolicznemu — oddzielającemu, izolującemu byty). M. wyraża
tajemnice Tory ustnej, to znaczy aspekt Prawa ciągle rozwijającego się,
objawianego w dynamizmie coraz głębszego rozumienia go przez aktywną,
poszukującą intencję człowieka. Szczególny dynamizm wiąże ją z
trzecią sefirą –> bina,
uosabiającą element żeński w najwyższym świecie. Jest więc ogniem
wstępującym, gdy tamta — ogniem zstępującym. Jest wolnością na
dole, dolnym Księżycem, zbiorowością Izraela na ziemi. Reprezentuje
wyznanie winy, podczas gdy –> bina wiąże się
z pokutą. Jako siódma z sefir budowy oznacza szabat
i uosobioną w nim obietnicę mesjańską. Metatron — jeden z
najwyższych aniołów z kręgu istot obcujących ze Świętym Obliczem;
był stworzony razem ze światem lub wg innej tradycji nawet wcześniej.
Jego imię mniejszy JHWH lub mniejszy Pan
w sposób niemal heretycki nawiązuje do dualistycznej tradycji. W Talmudzie
jest wzmianka, że tan(n)aita
— Elisza ben Awuja widział go w niebie w pozycji siedzącej, skąd wywiódł
wniosek o jego boskim statusie i nazwał „drugą siłą”. Pewne
tradycje utożsamiają Metatrona z patriarchą Henochem (Rdz. 5,22), który
wzięty do nieba został przemieniony w anioła i pełni rolę boskiego
pisarza, zapisującego ludzkie czyny. Etymologia imienia M. jest niejasna,
być może pochodzi od słowa matara
— pełniący straż; lub metator
— przewodnik, posłaniec.
[…] Necach
(hebr. nieśmiertelność) — Zwycięstwo lub Nieśmiertelność, siódma –> sefira,
występująca zawsze w parze z –> hod.
Nazywane są dwiema rzekami, wypływającymi z raju (tiferet), lub dwoma mesjaszami, mesjaszem z rodu Józefa i mesjaszem
z rodu Dawida. W przyporządkowaniu narządom ciała człowieka, odpowiadają
zawsze narządom parzystym; nerkom, jądrom, stopom. Czasem uważane są
za dwie najniższe sefiry,
dotykające ziemi, stanowiące początek drogi człowieka do Boga, będące
więc bramami objawienia. Stanowią także źródło natchnienia proroków.
N. symbolizuje wieczność, stałość, krystalizację. Poczynane w hod
struktury, niedookreślone, obdarzone wolnością tu zastygają w formy
doskonałe, necach reprezentuje
bowiem ostateczny, główny cel kreacji — złączenie człowieka z Bogiem.
[…] PANTEIZM
— pogląd filozof., utożsamiający Boga ze światem — przyrodą;
najpełniejszy wyraz znalazł w systemie Barucha Spinozy. Skrajnie monoteistyczny
judaizm, wydaje się być bardzo odległy tendencjom p. (Boga Stwórcę i
stworzony przezeń świat, oddziela przepaść aktu kreacji) lecz nieortodoksyjne,
mistyczne jego nurty, przepojone tęsknotą za jednością prowadzą często
ku p. (–> Kabała, która w dużym stopniu utożsamia objawienie ze światem,
a nawet buduje teologię tego utożsamienia, zmaga się nieustannie z problemem
ciągłości i oddzielenia. Zasadnicza dla kabały idea obecności Boga w
świecie, ma zawsze wymiar obecności Jego aspektu — Szechiny). Kabała
godzi głębokie poczucie jedności z nie podlegającą dyskusji odrębnością
i nieporównywalnością Boga z Jego stworzeniem. Jej poetycki język pozwala
ze zdumiewającą wirtuozerią ominąć sprzeczności, które w dyskursywnym
języku filozofii, wydają się nierozwiązalnymi aporiami. Rafael
(hebr.
boski lekarz lub Bóg leczy) — Archanioł. Uzdrawia ludzi i świat. Niesie pociechę, zsyłając
mądrość. Jego symbolem jest wąż. Przekazał Adamowi mistyczne tajemnice
o strukturze wszechświata. Dał Noemu księgę mądrości, która oświetlała
arkę wśród mroków potopu. Uleczył Abrahama z dolegliwości, spowodowanej
obrzezaniem. Jest jednym z czterech aniołów Boskiej Obecności. Stoi
z tyłu Tronu Chwały. W radzie aniołów, w opozycji do większości, był
rzecznikiem stworzenia człowieka. Raziel (hebr. tajemnica Boga) — Anioł. Imię jego pojawia się w Księdze
Henocha. Mistrz księgi kosmicznych tajemnic, której pierwotny tekst,
wg legendy, spisany był na szafirze. Stróż, lecz i pośrednik boskich
tajemnic. W ślad za wygnanym z raju Adamem, Bóg wysyła właśnie R. z
księgą tajemnic, aby grzech, który rozdzielił Boga i człowieka, nie
odłączył człowieka na zawsze od uczestnictwa w kosmicznym misterium.
Za jego pośrednictwem wprowadzani są w tajniki wiedzy ezoterycznej Noe,
Abraham, Jakub, Salomon. Funkcję depozytariusza wiedzy tajemnej,
dzieli niekiedy z Rafaelem. Obszar wspólnych z nim działań (Rafael
— hebr. lekarz boski) wskazuje
na rolę procesu naprawy świata w dziele mistycznej unii Boga i człowieka.
Ruach ha-Kodesz (hebr. duch
święty) — w tradycji talmudycznej oznacza ducha inspiracji
boskiej, natchnienie; duchem świętym przepełnione są Psalmy
Dawida, Pieśń nad pieśniami. W Biblii
określenie to nie występuje. We wczesnokabalistycznym tekście
–> Sefer Jecira r. k. tożsamy
jest z Bogiem Stwórcą, a dokładniej z Jego objawieniowym aspektem.
Poprzez głos, tchnienie i mowę określa obecność Boga w stworzonym
przezeń świecie. Samael
(od hebr. sami — ślepy) — jedno z
imion szatana. Etymologicznie nazwa wywodzi się z hebr. sami — ślepy. W żyd. pismach gnostycznych nazywany „ślepym bogiem”
i identyfikowany z demiurgiem Jaldabaotem. Imię jego pojawia się po
raz pierwszy w Etiopskiej Księdze
Henocha, w liście aniołów zbuntowanych przeciw Bogu. Przyniósł na
świat truciznę śmierci i w wielu legendach pełni rolę –> Anioła Śmierci.
W przepowiedniach sybillińskich wzmiankowany jest jako jeden z Aniołów
Sądu. Jest boskim oskarżycielem, często w parze z Michaelem — obrońcą.
Wg niektórych poglądów, w końcu czasów S. okaże skruchę i przemieni
się w Anioła Świętości, a świat zła (zob. sitra
achra) przestanie istnieć. Z imienia S. zniknie m
— litera śmierci (hebr. mawet
— śmierć) zmieniając jego
imię w jedno z 72 Imion Boga. Sandalfon — Anioł
Modlitwy; rzecznik unii Boga z człowiekiem. Anioł Stróż ptaków. Kształtuje
płody w łonach kobiet. Ma naturę ognistą. W świecie berija,
drugim z hierarchii –> czterech światów, zamieszkuje sefirę
–> malchut — archetyp świata
widzialnego. Często utożsamiany bywa z prorokiem Eliaszem.
Sefer ha-Bahir (hebr. Księga
jasności) — jeden z podstawowych,
kanonicznych tekstów kabały. Ma postać midraszu. Zredagowany został
pod koniec XII w. w Prowansji i stanowi kompilację notatek z czasów
gaonim, relacjonujących nieortodoksyjne, często antynomijne poglądy
nauczających mistrzów. Wśród bardzo różnorodnych tematów, jakie
porusza ten tekst, najistotniejsze to: 1. Mistyczna wykładnia kształtu,
kolejności i związków między literami hebrajskiego alfabetu; objaśnienie
symbolicznego ich znaczenia i roli w stworzeniu świata. 2. Rozważania na
temat sefir. Kategorie te, nazwane tu maamorot
(hebr. wypowiedzenia), są
rozwinięciem pojęć wprowadzonych w –> Sefer
Jecira. Dziesięć bezimiennych sefir z tamtego traktatu, poprzez
przypisanie im atrybutów i znaczących nazw, i skojarzenie z odpowiednimi
wersetami Tory, staje się tu
określonymi aspektami boskiego objawienia. Niektóre z nich otrzymały
nazwy, pod którymi znane będą w dojrzałej kabale. […]
Sefer Jecira (hebr. Księga
stworzenia) — jedno z podstawowych dzieł nurtu
–> maase bereszit. Traktat
o stworzeniu świata, napisany w II lub III w. n.e., prawdopodobnie w
Aleksandrii. Wg S. J. Bóg
stworzył świat mocą stwórczą języka, za pomocą dziesięciu sefir i
dwudziestu dwóch spółgłosek języka hebrajskiego. Trzy różne litery
tetragramu: J, H,
W, tworzą przez permutację sześć kierunków trójwymiarowej
przestrzeni. Trzy litery-matryce M,
A, Sz,
tworzą trzy prasubstancje — wodę, powietrze i ogień, układające się
w strukturę biegunową: ogień-woda połączone elementem mediującym —
powietrzem. Moce tych prasubstancji wnikają w trzy plany stworzenia:
przestrzenny, czasowy i osobowy, by każdemu z nich nadać triadyczną
strukturę: w świecie: ziemię-powietrze-niebiosa, w roku: chłód-nasycenie-gorąco,
w człowieku: łono-ciało-głowę. Siedem liter podwójnych (o podwójnej
wymowie), tworzy siedem planet w świecie, siedem dni w tygodniu, siedem
otworów w głowie człowieka. Dwanaście liter prostych, tworzy dwanaście
gwiazdozbiorów w świecie, dwanaście miesięcy w roku i dwanaście
podstawowych narządów w człowieku. […] Sefiry (hebr. sefirot) — dziesięć głównych elementów kabalistycznego Drzewa
Życia. Wg kabały największym cudem jest fakt objawienia — dostępność
Boga naszemu poznaniu. Ów cud dokonuje się dzięki pewnym aspektom Boga,
jego stwórczym mocom, Słowom, czy też Wypowiedzeniom zwanych sefirami.
Jest ich według tradycji dziesięć. Tworzą strukturę wszystkiego, co
poznawalne. Połączone z sobą kanałami, układają się w organizm
Drzewa Życia. Jego korzenie tkwią w –> e(j)n
sof — Nieskończonym, rozgałęziają się ku dołowi w trzy równoległe
kolumny: prawą — męską, odpowiadającą kosmicznej zasadzie miłości
— –> chesed, lewą — żeńską, przyporządkowaną zasadzie surowego
prawa — –> din i środkową,
uosabiającą element równowagi i mediacji, by skupić się w s. najniższej
–> malchut, stanowiącej
biegun Boga niepoznawalnego — i reprezentującą obecność Boga w świecie
stworzonym. Mistyczny organizm Drzewa Życia, prowadzi boskie światło w
dół, ku stworzeniu, zasilając je esencją bytu, zaś światło
przetworzone we wnętrzu s. i częściowo odbite, dzięki obecności w
nich elementów din, wraca do
Boga. Cokolwiek i gdziekolwiek się zdarzy, nawet w najniższym świecie,
nie pozostaje bez wpływu na cały organizm. […] Sitra achra (hebr. druga
strona) — świat zła. We wczesnym mistycyzmie żydowskim zło
wydaje się być elementem konstrukcyjnym świata. W — Sefer
Jecira (hebr. Księga stworzenia) pojawia się para biegunów dobro-zło
konstytuująca przestrzeń moralną. W dojrzałej kabale, gdzie istnienie
świata uważa się za stan równowagi dwóch podstawowych porządków
kosmicznych: din — surowości
i chesed — miłości, zło wywodzi się z nadmiaru i absolutyzacji
pierwiastka din. Wiąże się
jego przyczynę z separacją i izolacją bytów, z tym co nazwać by można
ich brzegami i granicami. Stąd nazwa sitra
achra — druga strona.
Grzech Adama interpretowany jest jako oddzielenie (poprzez świadomy wybór)
drzewa wiedzy (kojarzonego z sefirą malchut)
od drzewa życia czyli całości układu sefirotycznego. –> Kabała
luriańska widzi grzech Adama jako powtórzenie, swoiste echo, katastrofy
kosmicznej rozbicia naczyń (patrz szewirat
ha-kelim), pomniejsza
więc winę człowieka i jego udział w złu. –> Kabała gnostyczna
wprowadza pojęcie emanacji lewej strony, emanacji zła stanowiącej
przeciwwagę emanacji sefir dobra. Niekiedy jako uzasadnienie zła,
pojawia się myśl, że świat nie jest dziełem Boga lecz demiurga-pośrednika.
Szatan (hebr. satan) — upadły anioł. Symbol zła i nikczemności. Odmawiając
oddania hołdu Adamowi, stał się przywódcą buntu aniołów przeciw
Bogu. Kusiciel Adama i Ewy w raju. Inspirator kultu Złotego Cielca. Jego
imię znaczy dosłownie przeciwnik.
Pojawia się w Biblii w Księdze Hioba (6-12; 2. 1-7). W legendach występuje często pod
imieniem — Samael. Przez uwiedzenie Ewy jego nasienie wniknęło w całą
ludzkość, a siły zła sprzymierzyły się z elementem żeńskim. Sądzi
się, że jego wysoki status, niemal niezależnego reprezentanta zła,
łączyć należy z wpływem dualistycznej teologii mazdaizmu. Szechina (od hebr. szachan
— mieszkać) — obecność Boga w świecie; jego immanencja. W
literaturze midraszowej, była jednym z imion Boga. Z biegiem czasu
zaczyna oznaczać jego żeński aspekt, w odróżnieniu od aspektów męskich,
skupiających się w imieniu Kadosz
Baruch Hu (hebr. Święty Błogosławiony).
W –> Zoharze nabiera
charakteru osobowego, jest Królową, Małżonką, Córką Króla. Związek
Absolutu z nią ma wyraźnie aspekt seksualny. W każdym
ustrukturalizowanym porządku Sz. uosabia zawsze drugi (uzupełniający)
biegun. Jej liczbą jest 2, literą be(j)t, słowem be(j)t
(dom). Wobec ducha jest materią, wobec duszy ciałem, wobec nieba —
ziemią, w mikroświecie człowieka wobec mężczyzny jest kobietą.
–> Kabała utożsamia ją z najniższą –> sefirą, królestwem
–> malchut. W systemie I.
–> Lurii, gdzie emanacja boska dokonuje się w wyodrębnioną
przestrzeń, „do wewnątrz”, stanowi swoiste centrum stworzenia —
najczulszy jego punkt. Szeol — wg Biblii nieokreślone
miejsce przebywania dusz po śmierci. Bezdenna rozpadlina („studnia najgłębsza
jaka może być na ziemi”), miejsce milczenia, odosobnienia i
zapomnienia. Wg Księgi Hioba
„miejsce spotkania wszystkich żyjących”. Dusze, czy też cienie
przebywają tam, nie wiedząc nic o Bogu i Jego chwale, w stanie
przypominającym sen. S. bywa też utożsamiany z czynną władzą mocy
piekielnych na ziemi (Ps 18.6 i 88), triumfem chaosu nad światem zasad i
porządku. Szewirat ha-kelim (hebr. rozbicie
naczyń) — katastrofa kosmiczna, mająca miejsce u początków
stworzenia. Wg –> kabały luriańskiej akt stworzenia świata został
poprzedzony wyodrębnieniem wewnątrz Boga miejsca dla świata i
wycofaniem się Boga z tego miejsca (zob. –> cimcum). Misterium kreacji dokonuje się więc w przestrzeni
naznaczonej grozą nieobecności Boga. Przed krystalizacją zła chronią
powstałą przestrzeń, ślady dawnej obecności Boga (reszimu)
i natychmiast wnikające światło emanacji. W tym łonie świata
konstytuują się naczynia (kelim),
zdolne przyjąć boską obecność, pojąć ją i przetworzyć. To są właśnie
–> sefiry. W czasie aktu emanacji tylko trzy pierwsze odpowiedziały
w pełni na wezwanie Stwórcy, zdołały przyjąć boski dar, dostroić się
do ofiarowanego sobie tonu, pojąć istotę odbywającego się misterium.
Siedem niższych sefir uległo uszkodzeniu, rozbiciu, a substancja
emanacji rozproszeniu. Odtąd nic nie jest na swoim miejscu. Wszystko runęło,
a skorupy rozbitych naczyń tkwią dosłownie wszędzie, zasłaniają
obraz Boga, prawdziwego świata, ranią swymi ostrymi krawędziami rodzące
się miłości. Ciągle na nowo zasilają siły odwiecznego zła. […] Tiferet
(hebr. piękno) — szósta –>
sefira. Serce sefirotycznego Drzewa Życia. Patronuje równowadze porządków
miłości — chesed i surowego
prawa –> din. Jest uosobieniem
elementu równowagi i idei mediacji między biegunami. T. podtrzymuje
świat od góry, podczas gdy malchut
czyni to od dołu. Sefira utożsamiana z Drzewem Życia lub rajem. W świecie
imion boskich olam ha-acilut (zob.
cztery światy) jest siedzibą
najświętszego imienia Boga JHWH. Mająca charakter boskiej hierogamii
unia tiferet z malchut będzie znakiem czasów mesjańskich. Otworzy czas nowej Tory.
Tory miłości, w której nie będzie już nakazów i zakazów. Tikkun (hebr. naprawa, uzupełnienie, porządek,
rytuał) — proces restytucji, naprawy świata. Wg –> kabały
luriańskiej w czasie aktu kreacji nastąpiła katastrofa kosmiczna
nazwana rozbiciem naczyń (zob.
szwirat ha-kelim). Od tego momentu rozpoczyna się proces tik(k)un
— naprawy, odrodzenia. W najniższej –> sefirze –> Malchut (hebr. królestwo),
w świecie zmieszanym z resztkami potłuczonych naczyń krystalizują wody
żeńskie (majim nukbim), stanowiące warunek i impuls naprawy. Uszkodzone
sefiry łączą się teraz w oblicza
(parcufim), których osobowa siła,
współdziałanie odwiecznych elementów miłosierdzia i surowości, a także
moc seksualna, skierowane zostają ku dziełu naprawy. T. kosmiczny musi
być wsparty indywidualnym t. każdego człowieka. Świat widzialny (olam ha-asija), zamierzony jako duchowy został zasypany popiołem
skorup. Iskry świętości ledwie się w nim żarzą. Zadaniem człowieka
jest zbieranie ich, rozdmuchiwanie w nich boskiego blasku i wznoszenie ku
niebu. Żadna istota we wszechświecie, prócz człowieka, nie jest zdolna
pomóc Bogu w tym dziele, które ze względu na swą wysoką rangę
niekiedy nazywane bywa powtórnym Stworzeniem. […] Zohar
(Sefer ha-Zohar) — podstawowe,
najszerzej rozpowszechnione dzieło mistyki żydowskiej i jedno z najważniejszych
mistyki powszechnej. Powstało lub zostało zredagowane pod koniec XIII
w. w Hiszpanii. Zewnętrzna fabuła, wędrówka duchowego mistrza i jego
uczniów po Palestynie, stanowi ramę zamykającą olbrzymią ilość midraszów,
opowieści i traktatów teologicznych, układających się w skomplikowaną,
lecz przemyślaną całość. Centralna postać Z.,
tanaita Szymon ben Jochaj syn r. Akiwy jest postacią historyczną, żył
w II w. n.e., życie jego obrosło licznymi legendami, do których autor
Z. nawiązuje, a nawet, jak wykazał Jehuda Liebes, czyniąc rodzaj ekstrapolacji
jego czynów, wystylizowuje na postać mesjańską. Szymon ben Jochaj jawi
się w dziele jako postać, wokół której rozwijają się zdarzenia, mające
swój udział w kosmicznej naprawie świata po jego upadku. Szczegółowa
analiza dzieła pozwala wyodrębnić kilkanaście części stanowiących względnie
odrębne całości, z których najważniejsze to: 1. Główna, ramowa, część
Z. napisana po aramejsku,
stanowi rozbudowany komentarz do Tory.
2. Idra Rabba (aram. Wielkie Zgromadzenie) opisuje zebranie dziesięciu towarzyszy r. Szymona
ben Jochaja, mające charakter kosmicznego misterium, w którym każdy
z uczestników reprezentuje jedną z sefir. Nadnaturalna moc staje się
udziałem uczestników zgromadzenia, a mistyczna egzaltacja czyni zdarzenie
porównywalnym, a nawet przewyższającym swym znaczeniem teofanię na górze
Synaj. 3. Idra Zutta (aram.
Małe zgromadzenie), tajemnice wyjawiane w Idra Rabba są tu powtórzone w nowej formie w obliczu śmierci Szymona
ben Jochaj. 4. Raza de-razin
(aram. Tajemnica tajemnic),
odrębny tekst dotyczący chiromancji i fizjognomiki. 5. Zohar do Pieśni nad Pieśniami, komentarz kabalistyczny do pierwszych wersetów
Pieśni nad pieśniami. 6. Midrasz
neelam (Midrasz mistyczny), poruszający tematy kosmologiczne i eschatologiczne,
komentarz dotyczący Księgi Rodzaju.
Główną postacią tu występującą jest r. Eliezar ben Hyrkanos. 7. Sawa
(aram. Starzec), opowieść tajemniczego starca, pojawiającego się przed uczniami
Szymona ben Jochaja o duszy i jej wędrówkach. 8. Raaja meche(j)mna (aram. Wierny
pasterz), kabalistyczna interpretacja nakazów i zakazów Tory,
bardzo silnie sprzeciwiająca się dosłownej interpretacji Pisma. Występują
tu b. wyraźnie elementy antynomijne (patrz –> kabała
antynomijna), podważające absolutny charakter Prawa, ograniczając
zakres jego obowiązywania do czasów panowania nad światem Drzewa Wiedzy,
nazywanego tu także Drzewem Śmierci. Czasy mesjańskie przywrócą panowanie
Drzewa Życia, a Tora ukaże
swe nowe, pełne i prawdziwe oblicze — nie zawierając zakazów i nakazów,
stanie się pieśnią miłości i jedności. 9. Tikkune Zohar (hebr. Uzupełnienia
Zoharu), r. Szymon
ben Jochaj prowadzi dysputy teologiczne ze swymi uczniami w akademii
niebieskiej w raju. Część ta zawiera 70 rozdziałów komentarza, z których
każdy rozpoczyna się inną interpretacją pierwszego słowa Pisma bereszit
(hebr. na początku). […] |
||
